22:43
Usanifishaji
wa Kiswahili Afrika Mashariki: Changamoto na namna ya kukabiliana nazo Mussa M.
Hans University of Dar es Salaam Abstract The process of standardizing
Kiswahili language started before East African countries attained independence.
Despite adopting different objectives and methods, the process has been ongoing
even after independence of the East African countries. When discussing this
process, it is of paramount importance to take into consideration the growth of
terminologies, especially scientific and technological terms, which are created
almost on a daily basis. It is also important to take cognizance of an increase
in the number of universities in this region in which Kiswahili is one of the
subjects studied by many students. Taking into consideration the fact that
Kiswahili is the medium of the subject’s instructions these universities,
students need sufficient textbooks and reference books written in Kiswahili,
among other things. As such, East African Community member states need standard
terms in various sectors, including research. This being the case, it is
important to carefully coordinate the process of standardizing Kiswahili terms
for use in various domains of the East African Community. The main objective of
this article, therefore, is to examine the challenges of standardizing
Kiswahili in the new East African Community. The article also provides
recommendations on what can be done best to facilitate effective use of
Kiswahili language among East African Community member states. Key words:
standardization, east Africa, Kiswahili, challenges Ikisiri Mchakato wa
usanifishaji wa lugha ya Kiswahili ulianza siku nyingi, hata kabla nchi za
Afrika Mashariki hazijapata uhuru. Baada ya nchi hizi kupata uhuru bado
mchakato huo umeendelea japo kwa malengo na mbinu tofauti. Wakati tukiwa
tunajadili kuhusu mchakato wa usanifishaji wa lugha ya Kiswahili katika nchi za
Afrika Mashariki, 101 ni vema tukatilia maanani kuhusu mfumuko wa istilahi,
hasa istilahi zinazohusu maendeleo ya sayansi na teknolojia ambazo huibuka kila
uchao. Aidha, tukumbuke pia kwamba hivi sasa kuna mfumuko wa vyuo vikuu na
Kiswahili ni miongoni mwa masomo yanayosomwa na wanafunzi wengi katika vyuo
hivyo. Wanafunzi hao kwa yakini wanahitaji vitabu vya kutosha vya marejeo tena
vilivyoandikwa kwa lugha ya Kiswahili. Wanajumuiya hawa pia wanahitaji kuwa na
istilahi kubalifu katika nyanja mbalimbali ikiwa ni pamoja istilahi za utafiti
hasa ukitilia maanani kwamba lugha ya mawasiliano katika ufundishaji wa somo
hili ni Kiswahili. Katika mazingira kama haya kuna umuhimu wa kusimamia kwa
makini mchakato wa usanifishaji wa istilahi za Kiswahili katika nyanja
mbalimbali ndani ya Jumuiya ya Afrika Mashariki. Lengo la makala haya ni
kujadili changamoto zinazolikabili zoezi la usanifishaji wa Kiswahili katika
jumuiya mpya ya Afrika Mashariki. Makala haya pia yatatoa mapendekezo ya nini
kifanyike ili kuwa na matumizi bora ya lugha ya Kiswahili miongoni mwa nchi
wanachama wa Jumuiya ya Afrika Mashariki. Maneno ya msingi: usanifishaji,
Afrika mashariki, changamoto, Kiswahili Utangulizi Hivi sasa nchi za Afrika
Mashariki ziko katika mwendelezo wa kuunda upya Jumuiya yao ambayo ilivunjika
zaidi ya miaka ishirini iliyopita. Idadi ya nchi wanachama nayo imeongezeka
ambapo nchi za Rwanda na Burundi na hivi karibuni Sudani ya kusini zimejiunga
katika Jumuiya hii. Miongoni mwa mambo ya msingi yanayojadiliwa katika Jumuiya
hii ni lugha moja itakayorahisisha mawasiliano miongoni mwa nchi zote
wanachama. Lugha ya Kiswahili imepewa fursa hii adhimu ya kutumika katika
mawasiliano miongoni mwa nchi wanachama.1 Wakati haya yote yakifanyika, ile
Kamati ya Lugha iliyokuwa na uwakilishi kutoka nchi zote wanachama wa Jumuiya
ya Afrika Mashariki, hivi sasa haipo tena. Badala yake kuna Taasisi ya Taaluma
za Kiswahili ya Chuo Kikuu cha Dar es Salaam ambayo ilirithi baadhi ya kazi za
Kamati. Aidha, hivi karibuni imeanzishwa 1 Hivi karibuni tumeshuhudia Bunge la
Afrika Mashariki likipitisha pendekezo la kukitambua Kiswahili kuwa miongoni
mwa lugha rasmi sambamba na Kiingerezakatika Jumuiya ya Afrika Mashariki. 102
Kamisheni ya Kiswahili ya Afrika Mashariki ambayo ingawa bado haijawa na
watendaji wa kutosha imekwishaanza kazi ikiwa ni pamoja na kuandaa mpango
mkakati wa Kamisheni. Kamisheni hii inatarajiwa kuendeleza majukumu yaliyokuwa
yakifanywa na Kamati ya Lugha. Hata hivyo ni vema ikafahamika kuwa ili lugha
hii iweze kutekeleza jukumu lake la kufanikisha mawasiliano miongoni mwa
wanajumuiya, kuna haja ya kuandaa namna bora itakayowawezesha wanajumuiya
kuwasiliana bila kikwazo. Namna mojawapo ni kuwa na njia muafaka ya kusanifisha
lugha ya Kiswahili kama ilivyokuwa wakati wa utawala wa Mwingereza na pengine
kupiga hatua zaidi ya ilivyokuwa wakati wa utawala wa Mwingireza. Hii ndiyo
sababu makala haya yanalenga kujadili mchakato wa usanifishaji katika Jumuiya
mpya ya Afrika Mashariki, changamoto zake na namna ya kukabiliana na changamoto
hizo. Kabla ya kuanza mjadala huu makala yanaanza kwa kutoa usuli kuhusu
mchakato wa usaninifishaji katika Jumuiya ya Afrika Mashariki kabla ya nchi
hizi kupata uhuru. Makala haya yanalenga kujadili kuhusu mchakato wa
usanifishaji katika jumuiya ya Afrika Mashariki iliyoanzishwa miaka kadhaa
iliyopita. Makala yanajikita katika kuainisha changamoto zinazoukabili mchakato
wa usanifishaji na namna ya kukabiliana na changamoto hizo. Makala yanaanza kwa
kutoa usuli wa mchakato wa usanifishaji uliokuwa ukifanywa wakati wa utawala wa
Mwingireza katika nchi za Afrika Mashariki Usuli kuhusu Usanifishaji wa
Kiswahili Wakati wa utawala wa wakoloni katika nchi za Afrika Mashariki, paliibuka
haja ya kuwa na lugha moja itakayotumika katika elimu na mawasiliano miongoni
mwa wananchi wa nchi zote za makoloni ya Mwingereza wakati ule, yaani
Tanganyika, Kenya, Uganda na Zanzibar. Lengo lilikuwa ni kuwaandaa wananchi
ambao wangewasaidia wakoloni hasa katika masuala ya utawala (Kiango, 2002;
Massamba, 1989, 2005). Mjadala ukaanza juu ya lugha itakayoweza kutumiwa na
wakazi wengi waishio katika ukanda wa Afrika Mashariki hasusan katika sekta
rasmi kama vile elimu na utawala. Kwa kuwa lugha ya Kiswahili ilikuwa imeenea
sehemu kubwa ya Afrika Mashariki, lugha hii ikapewa jukumu hili adhimu la
kufanikisha mawasiliano miongoni mwa wananchi wa nchi hizi. 103 Hata hivyo,
kuteuliwa kwa lugha ya Kiswahili kutumika katika shughuli za mawasiliano kwa
wakazi wa Afrika Mashariki bado kulikabiliwa na changamoto nyingi. Miongoni mwa
changamoto hizo ni lugha ya Kiswahili kuwa na lahaja2 nyingi na kila lahaja
ikawa na kundi la watu walioishabikia na kuitumia. Nyingi ya lahaja hizi
zinapatikana Pwani ya Afrika Mashariki. Lahaja hizi ni pamoja na Chimiini,
Kipate, Kitikuu, Kishela, Kiamu, Kimvita, Chichifundi, Kibajuni, Kimafia,
Kivumba, Kimtang’ata, Kinzwani, Shingazija, Kipemba, Kitumbatu, Kihadimu3 , na
Kiunguja (Mkude, 2005; Nurse na Spear, 1985; Whiteley, 1969).4 Miongoni mwa
lahaja hizo, lahaja ya Kiunguja (lahaja ya Zanzibar mjini) na Kimvita (lahaja
ya Mombasa) ndizo zilikuwa katika ushindani mkubwa, kwani kila moja ilionekana
kuwa na mashabiki wengi. Mashabiki hawa hawakuwa wazawa tu bali hata wageni
ambao wengi wao walikuwa Wamisionari waliokuwa wakifanya kazi ya kueneza dini
(Chiraghdin na Mnyampala, 1977; Massamba, 2005). Hatimaye, kwenye miaka ya 1920
ubishi huu ukafikia ukomo na lahaja ya Kiunguja ikateuliwa kuwa msingi wa
Kiswahili sanifu. Baada ya uteuzi wa lahaja ya Kiunguja, mnamo mwezi Januari,
1930 iliundwa Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki. Kamati ilikuwa na wajumbe
kumi na saba, wajumbe wanne kutoka kila nchi pamoja na Katibu wa Kamati.5
(Chiraghdin na Mnyampala, 1977; Massamba, 2005; Mulokozi, 2005; Whiteley,
1969). Miongoni mwa wajumbe hao wanne kutoka kwenye kila nchi ni Mkurugenzi wa
elimu,6 afisa mmoja wa serikali na wajumbe wengine wawili ambao si maafisa wa
serikali. Kuanzia mwaka 1939 ilishauriwa kwamba 2 Kwa mujibu wa TUKI (2013:282)
lahaja ni tofauti katika matamshi, maumbo na matumizi ya maneno katika maeneo
mbalimbali kwa lugha yenye asili moja. 3 Kwa mujibu wa makala haya , jina la
Hadimu kwa sasa halitumiki tena badala yake jina la Makunduchi hutumika. Hivyo
lahaja hii inaitwa Kimakunduchi. 4 Majina na idadi ya lahaja za Kiswahili
yamekuwa yakitofautiana baina ya mwandishi mmoja na mwingine. 5 Katibu wa
kwanza wa Kamati alikuwa Fredrick Johnson. 6 Nchini Tanzania, afisa huyu kwa
sasa anajulikana kama Kamishna wa elimu. Huyu ni mjumbe muhimu sana kwani ndiye
msimamizi mkuu wa masuala ya elimu na ofisi yake ndiyo inayopaswa kuidhinisha
vitabu vinavyopaswa kutumika kufundishia hasa katika ngazi ya shule za msingi
na sekondari. 104 pawe na mjumbe mmoja ambaye ni mzawa wa lugha ya Kiswahili kutoka
katika kila nchi. Yafuatayo yalikuwa majukumu ya Kamati ya lugha: i.
Kusanifisha maandishi yote ya Kiswahili na kuhakikisha kwamba nchi zote nne za
Afrika Mashariki zinakuwa na mtindo mmoja wa uandishi. ii Kwa kadiri
inavyowezekana kuhakikisha kwamba kunakuwa na mfanano wa kimsamiati kwenye
vitabu na kamusi zinazotumika katika shule zote za Afrika Mashariki. iii.
Kusimamia uchapishaji wa vitabu vya sarufi kwa lengo la kuhakikisha kwamba kuna
uwiano wa sarufi kwa nchi zote za Afrika Mashariki. iv. Kuwatia moyo na
kuwasaidia waandishi ambao Kiswahili ni lugha yao ya kwanza. v. Kutoa ushauri
kwa waandishi tarajali kuhusu vitabu wanavyokusudia kuviandika. vi. Kupitia
lugha ya vitabu vilivyokwisha kupata ithibati na vitabu vingine
vilivyokwishachapishwa pale itakaoonekana kuna umuhimu wa kufanya hivyo. vii.
Kuandaa orodha ya vitabu vya kiada na vya ziada vinavyopaswa kutumika kila
mwaka. viii. Kuweka mkakati wa kutafsiri katika lugha ya Kiswahili vitabu vya
kiada na vile vya ziada. ix. Kupitia na pale itakapobidi kusahihisha vitabu
vilivyotafsiriwa katika lugha ya Kiswahili. x. Kupitia na kutoa ushauri juu ya
vitabu vyote vinavyoshughulikiwa na Kamati. xi. Kuwapa taarifa waandishi wa
vitabu kuhusu mbinu ya kufundishia katika nchi za Afrika Mashariki. xii. Kutoa
majibu juu ya hoja zinazohusu lugha ya Kiswahili na maandishi yake. xiii.
Kufanya jambo lolote litakalosaidia kufanikisha utekelezaji wa malengo ya
Kamati. (ILC Bulletin Na. 16, pp. 5-6) Ukifuatilia mjadala huu mbali na mambo
mengine kuna mambo mawili muhimu sana katika makala haya. Jambo la kwanza ni
uwakilishi wa wajumbe wanaounda Kamati ya Lugha kwamba kuna uwakilishi sawa
kutoka katika kila nchi mwanachama. Aidha, ingawa wawakilishi hawa wote
walikuwa ni wageni kulikuwa na 105 uwakilishi wa makundi mbalimbali ikiwa ni
pamoja na wizara yenye dhamana ya maendeleo ya lugha na elimu kwa ujumla. Jambo
la pili ni kwamba miongoni mwa majukumu zaidi ya kumi yaliyoelekezwa kwenye
kamati, jukumu la kwanza lilikuwa kusanifisha maandishi yote ya Kiswahili na
kuhakikisha kwamba nchi zote nne za Afrika Mashariki zinakuwa na mtindo mmoja
wa uandishi. Hali ilivyo sasa kama itakavyofafanuliwa katika sehemu zinazofuata
ni tofauti kabisa kwani hakuna mtindo unaofanana sio tu katika Jumuiya ya
Afrika Mashariki bali hata ndani ya nchi wanachama wa jumuiya hii. Sehemu
inayofuata inajadili kwa mifano changamoto zinazoukabili mchakato wa
usanifishaji wa Kiswahili katika Jumuiya ya Afrika Mashariki. Changamoto
zinazoukabili usanifishaji wa Kiswahili Baada ya nchi za Afrika Mashariki
kupata uhuru na kila nchi kuwa na sera zake kuhusu mchakato wa kukuza na
kuendeleza lugha ya Kiswahili, umoja uliokuwepo katika usanifishaji wa lugha
hii ukaanza kutetereka. Baada ya kutetereka kwa umoja uliokuwepo, usanifishaji
wa Kiswahili katika Jumuiya ya Afrika Mashariki ukaanza kukabiliwa na
changamoto nyingi. Katika sehemu hii tumejadili baadhi ya changamoto hizo. Hata
hivyo mifano mingi imetolewa kutoka katika nchi ya Tanzania kutokana na tajriba
aliyonayo mwandishi wa makala haya kuhusu asasi zinazohusika na ukuzaji wa
Kiswahili nchini Tanzania. Zifuatazo ni baadhi ya changamoto hizo: Kwanza,
kutokuwa na Asasi moja inayowaunganisha wataalamu wote wa lugha ya Kiswahili na
kusimamia usanifishaji kwa nchi zote za Afrika Mashariki. Hali hii ni tofauti
na ilivyokuwa wakati wa Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki, amabako Kamati
ilikuwa na wajumbe ambao idadi yao ilikuwa na uwiano sawa kutoka katika nchi
zote za Afrika Mashariki. Wajumbe hawa pia walipatikana kwa utaratibu
unaofanana. Palikuwa na Mkurugenzi wa elimu, afisa mmoja wa Serikali na watu
wengine wawili ambao si maafisa wa serikali. Katika mazingira kama haya
lilikuwa jambo rahisi kwa msamiati unaosanifishwa kuwa na uwakilishi wa nchi
zote. Vilevile ilikuwa rahisi kusimamia utekelezaji wa maazimio ya kamati, hasa
maazimio yanayohusu uandishi wa vitabu pamoja na ufundishaji wa lugha ya
Kiswahili. Urahisi huu ulitokana na kamati kuwa na mjumbe ambaye ndiye
msimamizi mkuu wa masuala ya elimu na ambaye ofisi yake ndiyo inahusika na
utoaji wa ithibati kwa vitabu vya kufundishia. 106 Mwaka 1939 lilitolewa
pendekezo kwamba mjumbe mmoja kutoka katika kila nchi awe mtu ambaye lugha yake
ya kwanza ni Kiswahili. Lengo ni kuwashirikisha wazungumzaji wazawa wa lugha ya
Kiswahili katika usanifishaji kunarahisisha ukubalifu wa msamiati
unaosanifishwa katika mazingira halisi ya matumizi ya lugha. Jambo hili
lilifanyika kwa kuwa hapo awali wajumbe wote wa Kamati hawakuwa wazungumzaji wa
lugha ya Kiswahili. Tunatambua kwamba kuwa hivi sasa kuna Kamisheni ya Kiswahili
ya Afrika Mashariki. Hata hivyo, kamisheni hii ina majukumu lukuki ilihali
watendaji ni wachache sana. Aidha, kamisheni hii haina uwakilishi unaofanana
kama ilivyokuwa wakati wa Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki. Tunatambua pia
kwamba kuna baadhi ya asasi zinazojishughulisha na ukuzaji na usanifishaji wa
Kiswahili. Asasi hizo ni pamoja na Taasisi ya Taaluma za Kiswahili (TATAKI),
Taasisi ya Kiswahili na Lugha za Kigeni (TAKILUKI), Baraza la Kiswahili la
Taifa (BAKITA) na Baraza la Kiswahili Zanzibar (BAKIZA). Hata hivyo majukumu ya
asasi hizi katika ukuzaji wa Kiswahili ni ya Kitaifa zaidi na siyo ya Kimataifa
kama ilivyokuwa wakati wa Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki. Taasisi ya
Taaluma za Kiswahili inayosemekana kuwa ndiye mrithi wa kazi nyingi za iliyokuwa
Kamati ya Lugha, haijaajiri watu kutoka nje ya Tanzania, japo katika baadhi ya
majopo yake imekuwa ikiwashirikisha baadhi ya wataalamu kutoka nje ya Tanzania.
Hoja ya kuziona shughuli za TATAKI kuwa ni za kitaifa zaidi kuliko kimataifa
iliwahi kuelezwa pia na Mbaabu (2007) pale aliposema: ...shughuli za Taasisi ya
Uchunguzi wa Kiswahili7 , ambazo zinaendelea sana au zile zilizopangwa
zinafanana sana na shughuli za Kamati ya Lugha iliyovunjika, isipokuwa kwamba
ni za kitaifa zaidi kuliko kimataifa (uk. 131). Suala la kuzingatia hapa ni
kwamba TATAKI ni Taasisi ambayo iko chini ya Chuo Kikuu cha Dar es Salaam,
hivyo hata uendeshaji wa shughuli zake likiwemo suala la ajira unatakiwa
ufanyike kwa mujibu wa taratibu za Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. Tatizo jingine
linaloifanya TATAKI ishindwe kufanya majopo yanayowashirikisha 7 Kwa sasa
Taasisi hii inaitwa Taasisi ya Taaluma za Kiswahili ( TATAKI) 107 wajumbe
kutoka nje ya Tanzania kama ilivyokuwa ikifanya awali ni ukosefu wa fedha.
Pili, ni kukinzana kimsimamo kwa wataalamu wa lugha kuhusu istilahi za
Kiswahili. Mfano mmojawapo ni istilahi za utafiti. Baada ya TATAKI kuanzisha
programu za Kiswahili, hasa programu za uzamili, kumeibuka mjadala kuhusu
istilahi zinazopaswa kutumika katika uandishi wa tasnifu. Ukipitia tasnifu za
wanafunzi wa uzamivu na umahiri8 utaona kuwa kuna visawe vingi katika matumizi
ya istilahi kutokana na kila msimamizi kuwa na msimamo wake kuhusu istilahi ya
Kiswahili inayopaswa kutumika. Ifuatayo ni mifano ya istilahi hizo na visawe
vyake vya Kiingereza vimewekwa katika mabano.
ikisiri/ufupisho(abstract),uthibitisho/ idhini (certification),
marejeo/rejea/marejeleo (references), tatizo la utafiti/tamko la utafiti/tatizo
la tamko la utafiti (statement of the problem), mapitio ya maandiko/mapitio na
maandiko/pitio la maandiko/mapitio ya nyaraka mbalimbali (literature review).
Suala la kuzingatia hapa ni kwamba, neno moja la Kiingereza kuwa na kisawe
zaidi ya kimoja katika Kiswahili siyo jambo baya ila litakuwa jambo jema endapo
kutakuwa na muafaka katika matumizi ya istilahi hizo. Pamekuwa pia na mjadala
kuhusu matumizi ya neno shahada na digirii katika tasnifu za wanafunzi. Katika
mjadala huu paliibuka (huenda mpaka sasa bado yako) makundi mawili ya
wanataaluma. Kundi la kwanza ni wanataaluma waliodai kuwa neno digrii ndilo
linalopaswa kutumika. Wanataaluma hawa wanajikita katika hoja kuu mbili. Hoja
ya kwanza ni kuwa neno shahada tayari linatumiwa kwa maana ya cheti, wametoa
mfano wa shahada ya ndoa, shahada ya mpiga kura n.k. Hivyo kwa mtazamo wa
waumini wa kundi hili, kuendelea kulitumia neno hili kwa maana ya neno la
Kiingereza “degree” ni sawa na kulibebesha majukumu mazito zaidi neno hili.
Hoja ya pili wanayoitoa waumini wa kundi hili ni kwamba, kwa kuwa kwa muda
mrefu kumekuwa na dhana kwamba Kiswahili ni Kiarabu kwa kuwa lugha hii ina
matumizi makubwa ya maneno yenye asili ya Kiarabu, ni vema kadiri
inavyowezekana tukapunguza matumizi 8 Neno hili linatumika kwa maana ya shahada
ya pili. Mwandishi wa makala haya anatambua kwamba baadhi ya wataalamu hasa
kutoka Kenya shahada hii wanaiita Uzamili 108 ya maneno yenye asili ya Kiarabu.
Kwa minajili hiyo basi, wao wanaona kwamba ni vizuri tukatumia neno digrii
badala ya shahada. Mwandishi wa makala haya anakubaliana na hoja ya waumini wa
kundi la kwanza kwamba kadiri inavyowezekana ni vema tukapunguza matumizi ya
maneno yenye asili ya kigeni katika lugha ya Kiswahili. Hata hivyo inamuwia
vigumu kukubaliana nao katika uamuzi wa kuacha kutumia neno lenye asili ya
lugha ya kigeni ( shahada) na kuamua kutumia neno jingine (diggrii) ambalo nalo
pia asili yake ni lugha ya kigeni. Maneno haya yote mawili; digrii na shahada
yanatokana na lugha za kigeni ambazo ni Kiingereza na Kiarabu. Kundi la pili,
ni wanataaluma waliodai kuwa neno shahada ndilo linalopaswa kutumika, kwa hoja
kuu mbili. Hoja ya kwanza ni kwamba tayari kuna neno stashahada lenye maana ya
ngazi ya elimu iliyo chini ya shahada lakini kubwa kuliko cheti na ambalo
tayari limo katika kamusi ya Kiswahili sanifu na tayari limekwishazoeleka. Hoja
ya pili wanayoitoa waumini wa kundi hili ni kwamba hivi sasa lugha
inayopambanishwa na Kiswahili katika nyanja mbalimbali ni Kiingereza. Miongoni
mwa hoja wanazotumia watu wanaotetea matumizi ya Kiingereza dhidi ya Kiswahili
ni kuwa lugha hii haina msamiati wa kutosha na kuwa msamiati mwingi unaotumika
katika lugha ya Kiswahili umetoholewa kutoka katika lugha ya Kiingereza. Hivyo
waumini wa kundi hili wanaona kuwa kuendelea kusisitiza matumizi ya maneno
yenye asili ya Kiingereza ni sawa na kuendelea kuwapa nguvu wapinzani wa lugha
ya Kiswahili. Waumini wa kundi la pili wanapingana na wenzao wa kundi la kwanza
waliodai kwamba neno shahada halistahili kutumika kwa maana ya msingi ya cheti
cha kitaaluma kwa kuwa tayari linatumiwa kwa maana nyingine kama shahada ya
ndoa, shahada ya mpigakura nk. Badala yake wao wanaamini kwamba neno kuwa na
manaa pana siyo sababu pekee ya kutufanya tuache kulitumia neno hilo.
Wanaendelea kueleza kwamba hata neno digrii ukiliangalia katika kamusi ya
Kiswahili sanifu, utabaini kwamba maana ya kwanza haihusu cheti cha kitaaluma
bali inahusu masuala ya vipimo katika hesabu za maumbo au hali ya joto. Wakati
mwingine wataalamu wa lugha wanatofautiana juu ya namna ya kushughulikia
tahajia ya maneno yaliyotoholewa kutoka 109 katika lugha za kigeni. Kuna
wanaodai kwamba ni vema maneno hayo yakaandikwa kwa kuzingatia namna
yanavyotamkwa, na wengine msimamo wao ni kwamba maneno hayo sharti yaandikwe
kwa kuzingatia namna yanavyoandikwa. Wanaojikita katika kundi la pili wanadai
kwamba ni vigumu kuzingatia kigezo cha namna neno linavyotamkwa kwani kunaweza
kuwa na tofauti ya utamkaji baina ya mtu mmoja na mwingine au watu wa taifa
moja na jingine. Mwandishi wa makala haya alifanya mahojiano na mwanataaluma
mmoja aliyeshiriki kikamilifu katika utunzi wa kamusi ya Biolojia, Fizikia, na
Kemia ambaye alieleza kwamba wakati wa uandishi wa kamusi hii, wao walizingatia
zaidi namna neno linavyotamkwa katika lugha ya asili. Hata hivyo alisisitiza
kwamba, kwa kuwa walikuwa na wataalamu wa nyanja zote tatu, matamshi
yaliyozingatiwa hapa ni yale ya lugha ya asili ambako neno hilo limetokea.
Ukifuatilia kwa kina mjadala tulioueleza hasa kuhusu matumizi ya neno shahada
na digrii utabaini kuwa kuna sababu mbalimbali zinazowafanya wakuzaji wa
istilahi za Kiswahili kutoafikiana katika matumizi ya baadhi ya istilahi.
Miongoni mwa sababu hizo ni raghba waliyonayo kuhusu lugha za kigeni hasa
Kiingereza na Kiarabu. Katika mfano wa neno digrii na shahada tulioutoa hapo
juu, ni dhahiri shahiri kwamba kila kundi limekuwa na msimamo wa kutetea neno
lake pamoja na mambo mengine kwa kueleza kwamba neno jingine halifai kwa kuwa
kulikubali neno hilo kutaifanya lugha ya Kiswahili iwe na maneno mengi yenye
asili ya lugha hiyo. Mvutano huo unaashiria wazi kwamba wataalamu hawa kila
mmoja ana utashi na lugha mojawapo kati ya Kiingereza au Kiarabu. Hata hivyo
mwandishi wa makala haya anatambua kwamba katika Taasisi ya Taaluma za
Kiswahili, juhudi za kuunda na hatimaye kusanifisha istilahi za utafiti
zimekwishaanza, matokeo ya juhudi hizi huenda yakasaidia katika kutatua tatizo
la kukosekana kwa muafaka katika matumizi ya istilahi katika uwanja huu. Hoja
ya msingi ya kuzingatia hapa ni kwamba ingawa mchakato huu unaratibiwa na
TATAKI kuna umuhimu wa kufikiria namna ya kushirikisha wataalamu wengine sio tu
nje ya TATAKI bali nje ya Tanzania ambao kwa namna moja ama nyingine istilahi
hizi zinaweza kuwahusu. Ikumbukwe kwamba tasnifu za wanafunzi wa TATAKI kama
zilivyo tasnifu za wanafunzi wengine, baada ya kumalizika hupelekwa kwa watahini
wa nje ambao aghalabu wanatoka nje ya Tanzania. Hivyo 110 kukosekana kwa
muafaka wa pamoja katika matumizi ya istilahi kunaweza kukasababisha mpishano
mkubwa wa kimtazamo kati ya wanafunzi, watahini wa ndani na watahini wa nje.
Tatu, ni changamoto ya kutokushirikishwa kwa wazungumzaji wa lahaja za
Kiswahili. Baada ya kuanzishwa kwa Kamati ya lugha na kupewa pamoja na mambo
mengine jukumu la kusimamia usanifishaji wa lugha ya Kiswahili, wajumbe wa
Kamati walijiwekea mikakati ya kutekeleza majukumu yake ikiwa ni pamoja na
kupokea maoni kutoka kwa wadau wa lugha ya Kiswahili. Katika kutekeleza
majukumu yake, Kamati ilishauriwa kuzitumia ipasavyo lahaja nyingine za
Kiswahili ili kuhakikisha kuwa usanifishaji na ukuzaji wa Kiswahili
unawashirikisha wazungumzaji wengi wa Kiswahili kadiri inavyowezekana. Kutokana
na hali hiyo, utafiti katika lahaja za Kiswahili ulitakiwa kupewa msisitizo wa
hali ya juu (Whiteley, 1969). Akiunga mkono hoja ya kufanya utafiti katika
lahaja za Kiswahili, Temu, (1980) anasema Kwa kuchunguza kwa makini lahaja za
Kiswahili tunagundua maneno mengi ambayo hayatumiki katika Kiswahili sanifu na
ambayo hayamo katika orodha ya msamiati na wala hayamo katika kamusi (uk. 7).
Pamoja na kutolewa mapendekezo juu ya namna ya kukuza Kiswahili sanifu kwa
kutumia lahaja nyinginezo za Kiswahili, baada ya nchi za Afrika Mashariki
kupata uhuru, kila nchi ikawa na sera zake kuhusu lugha ya Kiswahili. Nchini
Tanzania, mbali na kuwa na Chuo cha Uchunguzi wa Lugha ya Kiswahili,9 liliundwa
pia Baraza la Kiswahili la Taifa (BAKITA) kwa Sheria ya Bunge na. 27 ya mwaka
1967. Baraza hili lilipewa jukumu la kusimamia na kuhakiki shughuli zote za
ukuzaji, uendelezaji na usanifishaji wa lugha ya Kiswahili nchini Tanzania.
Baraza pia lilipewa mamlaka ya kutoa muhuri wa ithibati kwa kazi mbalimbali
zilizoandikwa kwa Kiswahili nchini Tanzania. 9 Chuo hiki ni matokeo ya
mabadiliko ya jina la iliyokuwa Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki
yaliyofanyika mwaka 1964. Baada miaka sita, (yaani mwaka 1970), Chuo hiki
kikabadili tena jina na kuwa Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili (TUKI), na mnamo
mwaka 2009 Taasisi hii ikaungana na iliyokuwa Idara ya Kiswahili ya Chuo Kikuu
cha Dar es Salaam na kuitwa Taasisi ya Taaluma za Kiswahili (TATAKI). 111
Katika kutekeleza jukumu la kukuza msamiati wa Kiswahili sanifu, Chiraghdin na
Mnyampala (1977, p. 64) wakashauri kuwa ingefaa msamiati wa Kiswahili sanifu
ukuzwe kwanza kwa kutafutiwa maneno kutoka kwenye Kiswahili chenyewe, yaani
lahaja mbalimbali za Kiswahili, kisha ndipo utafutwe kutoka kwenye lugha
nyingine za Kibantu, lugha za Kiafrika kwa ujumla, na baadaye lugha nyingine
nje ya Afrika. Likitoa maelekezo ya namna ya kuunda msamiati na istilahi za
Kiswahili, BAKITA (1982) liliweka bayana misingi ambayo ilifuata mapendekezo
yaliyotolewa na Chiraghdin na Mnyampala (1977, p. 64) (taz. KAKULU, 1982, p.
16). Misingi hiyo ni: a) kuanza kwa kuchunguza lahaja mbalimbali za Kiswahili,
b) kuangalia lugha za Kibantu, c) kuchunguza lugha za Kiafrika, na kama itakuwa
imeshindikana, d) kuangalia lugha nyingine nje ya Afrika. Pamoja na mapendekezo
yaliyotolewa na Chiraghdin na Mnyampala (1977, p. 64) na misingi iliyobainishwa
na BAKITA kuhusu uundaji wa msamiati na istilahi za Kiswahili, bado lahaja za
Kiswahili hazijatumika ipasavyo katika mchakato huu. Wakithibitisha hoja hii,
Mwansoko na Masabo (1992, p. 22) wanaeleza kuwa, licha ya kuwa na mwongozo wa
namna bora ya kuunda istilahi za Kiswahili, lahaja za Kiswahili hazijatumiwa
kikamilifu kama ilivyoelekezwa, kwa kuwa msamiati mwingi uliomo katika lahaja
hizi haujafanyiwa utafiti wa kina. Matokeo yake ni kuwa msamiati mwingi uliomo
katika Kiswahili sanifu unatoholewa kutoka katika lugha za kigeni ilihali
Kiswahili chenyewe kinaweza kujiimarisha kimsamiati kupitia katika lahaja zake
anuwai. Nne, kasi ya usanifishaji kutoendana na mfumuko wa istilahi. Pamoja na
tatizo la kutokuwa na asasi ya pamoja ya kimataifa inayoratibu usanifishaji wa
Kiswahili Afrika Mashariki, bado kuna tatizo hata katika hizi asasi za kitaifa
kushindwa kufanya kazi zake kulingana na kasi ya ukuaji wa istilahi. Katika
Taasisi ya Taaluma za Kiswahili kwa mfano, kuna kituo cha Istilahi, Tafsiri na
Ukalimani na katika Baraza la Kiswahili la Taifa, kuna Kamati ya Kusanifisha
Lugha. Tulitegemea kwamba vitengo hivi vifanye kazi ya kuunda istilahi kwa kasi
hasa tukizingatia kwamba kuna mfumuko mkubwa wa istilahi hasa istilahi
zinazotokana na maendeleo ya sayansi na teknolojia. 112 Hata hivyo hali ni
tofauti kabisa kwani kwa muda mrefu sasa hapajawa na mchakato wowote wa
kusanifisha istilahi za Kiswahili, hususani kwa BAKITA lenye mamlaka ya
kusimamia maendeleo ya lugha ya Kiswahili nchini Tanzania. Tatizo kubwa
linaloelezewa kuwa ni sababu ya kutofanikiwa kwa majukumu haya ni uhaba wa
fedha. Matokeo yake ni kwamba wazungumzaji wa lugha huamua kutumia istilahi
kama zinavyotumika katika lugha za kigeni hasa Kiingereza. Unapofika wakati
wataalamu wa asasi za kukuza lugha wakakaa na kuunda istilahi mbadala huwa
vigumu kwa istilahi hizo kukubalika kwa watumiaji wake, hivyo istilahi hizo
hubakia kuhifadhiwa katika mashubaka. Mfano wa istilahi hizo ambazo istilahi
mbadala ziko kwenye mabano ni televisheni(runinga), kalkuleta(kikokotozi),
feni(pangaboi), friji(jokofu) es-em-es(sms) (ujumbe mfupi) n.k. Miezi kadhaa
iliyopita paliibuka majadala kuhusu matumizi ya neno king’amuzi kwa maana ya “
decorder” ambalo lilikwishazoeleka kwa watumiaji wengi wa Kiswahili. Baada ya
BAKIZA wakatoa hoja kuwa neno muafaka ni kisimbuzi kutokana na hoja kwamba
kifaa hiki kinafanya kazi ya kusimbua. Pamoja na hoja nzuri inayotolewa na
BAKITA kuhusu matumizi ya neno kisimbuzi, hoja hii haikuja wakati muafaka kwani
wazungumzaji wameachwa kwa muda mrefu wakitumia neno king’amuzi hadi
likazoeleka kwa wazungumzaji wengi wa Kiswahili. Tukiruhusu hali hii iendelee,
utafika wakati utaibuka mjadala mwingine kwamba Kiswahili asili yake ni
Kiingereza kwa kuwa kitakuwa kimesheheni istilahi za Kiingereza. Baadhi ya watu
pia wanaweza kuja na hoja kwamba lugha hii ni lugha isiyo na wenyewe kwani
msamiati wake kwa kiasi kikubwa umetokana na lugha za kigeni. Tano, kuna
tofauti ya matumizi ya lugha baina ya jamii moja na nyingine. Licha ya tofauti
ya mitazamo ya wataalamu wa Kiswahili kuhusu usanifishaji wa Kiswahili kama
tulivyoeleza hapo juu, kuna tofauti pia ya matumizi ya lugha baina ya nchi moja
na nyingine au jamii moja na nyingine ndani ya nchi moja. Hivi sasa kumekuwa na
juhudi kubwa ya kuchapisha vitabu vya lugha ya Kiswahili pamoja na kamusi za
jumla na zile za nyanja maalumu. Hili ni jambo jema kabisa ambalo linahitaji
pongezi. Hata hivyo, ukipitia kwa mfano, vitabu na kamusi zilizochapishwa Kenya
na Tanzania unaweza kujionea tofauti za kiistilahi baina ya waandishi wa nchi
hizi. Ikumbukwe kwamba vitabu hivi vinatumiwa na wanafunzi wetu wa shule za
msingi, sekondari na vyuo vikuu. Hivyo kuna umuhimu wa 113 kuwa na namna bora
ya kusanifisha istilahi hizi ili tuweze kuwasaidia wanafunzi wetu. Nchini
Tanzania pia kuna tofauti ya matumizi ya baadhi ya maneno kati ya Tanzania bara
na Zanzibar. Ukichunguza matumizi ya maneno kama mfereji, tungule, hoho,
nyanyamshumaa na mengine mengi utagundua kwamba maana za maneno hayo ni tofauti
kati ya Tanzania bara na Zanzibar. Mara nyingi wataalamu wa Kiswahili wa
Tanzania bara hukuza Kiswahili kwa kutumia lugha za Kibantu kwani wengi wao
hizo ndizo lugha zao za kwanza. Kwa upande wa Zanzibar, kwa kuwa watu
wanaohusika na ukuzaji wa Kiswahili walio wengi lugha zao za kwanza ndio hizi
tunazoziita lahaja za Kiswahili, msamiati wao mwingi unatokana na lahaja hizi.
Aidha, kuanzishwa kwa Baraza la Kiswahili Zanzibar licha ya kuwa na Baraza la
Kiswahili la Taifa, ni ishara kwamba kuna tofauti ya kimtazamo kati ya
Kiswahili cha Tanzania bara na Zanzibar. Hoja ya msingi inayoelezwa kuwa ni
sababu mojawapo ya kuwa na mabaraza mawili ndani ya nchi moja ni kuwa utamaduni,
siyo sehemu ya masuala ya Muungano. Hata hivyo kuanzishwa kwa Baraza la
Kiswahili Zanzibar kumeibua hamasa katika utafiti wa lahaja, hasa lahaja
zilizoko katika kisiwa cha Zanzibar. Hivi sasa BAKIZA wamekwishafanya utafiti
na kuandika kamusi katika lahaja za Kimakunduchi, Kipemba na Kitumbatu. Huu ni
mfano mzuri wa kuigwa na asasi nyingine zinazojihusisha na ukuzaji wa lugha ya
Kiswahili. Sita, asasi nyingi zinazohusika na usanifishaji wa Kiswahili ziko
mijini. Ukuzaji na Usanifishaji wa lugha yoyote ni jambo linalowahusu watu
wote, wakiwemo watu wanaoishi maeneo ya vijijini. Hata hivyo, vyombo vingi
vinavyohusika na ukuzaji na usanifishaji wa lugha ya Kiswahili viko mijini. Ni
mara chache sana wataalamu wa lugha kutoka katika asasi hizi wanawatembelea
watu wanaoishi vijijini. Wakati mwingine hata matokeo ya kazi za utafiti wa
asasi hizi huishia mijini. Nchini Tanzania kwa mfano ni watu wachache sana
waishio vijijini walio na welewa wa asasi zinazojishughulisha na ukuzaji na
uendelezaji wa lugha ya Kiswahili. Mfano mzuri ni Taasisi ya Taaluma za
Kiswahili, ambayo ni matokeo ya muungano wa iliyokuwa Taasisi ya Uchunguzi wa
Kiswahili na Idara ya Kiswahili. Katika shule nyingi za vijijini
alizozitembelea 114 mwandishi wa makala haya bado kuna wanafunzi wengi na
baadhi ya walimu hawana welewa kuhusu muundo mpya wa Taasisi hii. Mwandishi
ameshuhudia baadhi ya walimu wakiwafundisha wanafunzi kuhusu asasi zinazohusika
na ukuzaji na uendelezaji wa Kiswahili kuwa ni pamoja na TUKI na Idara ya
Kiswahili ya Chuo Kikuu cha Dar es Salaam. Walimu hawa walipoulizwa endapo wana
taarifa yoyote kuhusu muunganiko wa asasi hizi na kuunda Taasisi moja, wengi
wao walionesha kutokuwa na taarifa. Tukumbuke kwamba TATAKI hivi sasa
imeshatimiza miaka mitatu, na hawa ni walimu wa Kiswahili lakini bado taarifa
za kuundwa kwake hazijawafikia, vipi kuhusu watu wengine ambao hawako katika
sekta ya elimu? Vilevile, Baraza la Kiswahili la Taifa ambalo lina jukumu la
kuratibu na kusimamia maendeleo ya kiswahili nchi nzima nalo shughuli zake kwa
kiasi kikubwa zinafanyikia mjini. Hata hivyo, ingawa asasi zinazojishughulisha
na ukuzaji wa Kiswahili ziko mijini na shughuli zake kama semina na makongamano
vyote vinafanyikia mijini, bado pia kuna idadi kubwa ya wakazi wa mijini ambao
hawana welewa wa michango ya asasi hizi. Kwa mfano (Nchimbi 2005, p. 205)
anaeleza kwamba asilimia sabini (70%) ya wafanyakazi aliowafanyia mahojiano
kutoka shirika la Posta na hospitali za Dar es Salaam, walionesha kwamba
hawafahamu mchango wa TUKI katika ukuzaji na uendelezaji wa lugha ya Kiswahili.
Kwa maelezo haya ni dhahiri kwamba watu hawa hawana welewa wowote juu ya
Taasisi hii na majukumu yake. Saba, kuna changamoto nyingine ya asasi za
Kiswahili kutokuwa na nguvu za Kisheria. Ni jambo la kawaida kwa wanajamii
kufanya kazi kwa mujibu wa sheria hasa ikiwa wanafahamu wazi kwamba
kutokuzingatia sheria hizo kunaweza kuwaingiza hatiani. Nchini Tanzania kwa
mfano, kuna Baraza la Sanaa (BASATA) lililoanzishwa kwa sheria Na. 23 ya mwaka
1984 ambalo pamoja na mambo mengine limepewa mamlaka ya kisheria ya kusimamia
ubora wa filamu nchini Tanzania. Kwa mamlaka waliyopewa BASATA wana uwezo wa
kuzifungia filamu ambazo zinaonekana kwenda kinyume na maadili ya mtanzania.
Kwa upande wa lugha ya Kiswahili, hali ni tofauti kabisa kwani licha ya
kuanzishwa kwa Baraza la Kiswahili la Taifa kwa sheria ya bunge 115 Na. 27 ya
mwaka 1977, bado Baraza halina nguvu ya kisheria ya kuvifungia vyombo
vinavyobananga matumizi ya Kiswahili sanifu. Jambo la kusikitisha zaidi ni
kwamba hata katiba ya Jamhuri ya Muungano wa Tanzania tuliyonayo hivi sasa
haisemi chochote kuhusu nafasi ya lugha ya Kiswahili Tanzania. Mwandishi wa
makala haya anakiri kwamba yametolewa matamko mengi na viongozi waandamizi wa
serikali yenye lengo la kuhakikisha kwamba matumizi bora ya lugha ya Kiswahili
yanazingatiwa katika sekta mbalimbali nchini Tanzania. Mfano mmojawapo ni tamko
la Waziri wa Habari, Utamaduni na Michezo, Mh. George Mkuchika alilolitoa
tarehe 19/04/2010. Katika tamko hilo, mbali na mambo mengine, Mh. Waziri
alivitaka vyombo vya habari vinavyotumia lugha ya Kiswahili vihakikishe kwamba
vinatumia Kiswahili sanifu na mwanana, huku vikizingatia kwa dhati sarufi ya
Kiswahili. Pamoja maelekezo mazuri na yenye kutia faraja yaliyotolewa na waziri
Mkuchika kuhusu lugha ya Kiswahili, bado maelekezo hayo yanabaki katika
maandishi kwa kuwa hakuna chombo chenye mamlaka ya kisheria ya kusimamia
matumizi ya lugha ya Kiswahili ambacho kinaweza kuwachukulia hatua za kisheria
watu watakaokiuka maelekezo hayo. Hivi sasa kuna vyombo vingi vya habari
vinavyobananga matumizi ya Kiswahili sanifu na wanachotakiwa kufanya watu wa
BAKITA ni kuviandikia barua na kuvishauri kuhusu matumizi bora ya Kiswahili
sanifu. Hata hivyo BAKITA hawana mamlaka ya kuvichukulia hatua vyombo vya
habari vitakavyokwenda kinyume na maelekezo wanayopewa kuhusu matumizi ya
Kiswahili sanifu. Ni katika mazingira kama hayo ndipo unapokuta magazeti ya
Kiswahili yakiandikwa kwa sarufi ya Kiingereza. Mfano mmojawapo ni sentensi
inayotaja kiwango cha fedha kama vile 10 milioni, 50 elfu n.k. Jambo la ajabu
ni kwamba katika uanishaji mwingine wa namba hawafuati kanuni hii. Si rahisi
kwa mfano kukuta gazeti limeandika 10 watu, 500 watoto n.k. Wakati mwingine
waandishi wa habari hufanya tafsiri sissi katika kazi zao na hivyo kupotosha
maana ya msingi. Mfano maneno kituo cha kati cha polisi badala ya kituo kikuu
cha polisi yaliyotafsiriwa kutoka katika maneno ya Kiingereza Central police
station. 116 Mapendekezo ya namna ya kukabiliana na changamoto Baada ya kuainisha
baadhi ya matatizo yanayolikabili zoezi la usanifishaji wa Kiswahili katika
nchi za Afrika Mashariki, mwandishi wa makala haya anaamini kwamba itakuwa ni
vizuri zaidi ikiwa atapendekeza baadhi ya mbinu zinazoweza kutumika ili kutatua
matatizo yaliyoainishwa hapo juu. Zifuatazo ni baadhi ya mbinu hizo: Kwanza,
kuundwe chombo kimoja kitakachosimamia jukumu la kukuza na kusanifisha lugha ya
Kiswahili, kwa nchi zote za Afrika Mashariki. Chombo hiki kiwe na uwakilishi
kutoka katika kila nchi. Wajumbe hawa ni vema pia wakazingatia uwakilishi wa
sekta mbalimbali ikiwemo sekta inayohusika na utungaji wa sera. Kama
ilivyopendekezwa mwaka 1939 wakati wa Kamati ya Lugha ya Afrika Mashariki, ni
vema pia Kamati ikawa na wajumbe ambao ni wazawa wa lugha ya Kiswahili watakaopatikana
kupitia katika lahaja anwai za Kiswahili. Wajumbe wa chombo hiki wawe
wanakutana mara kwa mara ili kuunda istilahi mpya na kuzisanifisha ili kuendana
na kasi ya uibukaji wa istilahi unaotokana na maendeleo ya sayansi na
teknolojia. Tunatambua kwamba kuna Kamisheni ya Kiswahili ya Afrika Mashariki,
hata hivyo kama ilivyokwishaelezwa katika sehemu iliyotangulia kamisheni hii
ina majukumu mengi sana ilihali watendaji wake ni wachache sana. Aidha,
kamisheni haina uwakilishi kama ilivyokuwa wakati wa Kamati ya Lugha. Hivyo,
sisi kama wataalamu wa lugha ya Kiswahili tuna dhima ya kuhakikisha kwamba
Kamisheni hii pamoja na mambo mengine inasimamia kwa dhati jukumu la ukuzaji na
usanifishaji wa lugha ya Kiswahili. Hata hivyo, kwa kuwa kila nchi ina sera
zake kuhusu lugha ya Kiswahili ni vema pakawa na chombo kitakachosimamia
ukuzaji na usanifishaji wa lugha ya Kiswahili katika nchi hiyo. Wajumbe kutoka
katika vyombo hivi ndio waungane na kuunda chombo kimoja kitakachosimamia
usanifishaji wa pamoja katika nchi zote za Afrika Mashariki. Pili, kwa kuwa
katiba inayopendekezwa inakitambua Kiswahili kuwa ni lugha na tunu ya taifa ni
vema mabaraza yaliyopewa jukumu la kusimamia maendeleo ya Kiswahili yakapewa
nguvu ya kisheria ya kusimamia matumizi ya Kiswahili nchini Tanzania. 117
Juhudi kama hizi zifanywe pia katika nchi nyingine za Afrika Mashariki ili kuwe
na usawa katika ukuzaji na usanifishaji wa lugha ya Kiswahili. Tunatambua
kwamba katiba mpya ya nchi ya Kenya imetamka wazi kwamba Kiswahili ni lugha ya Taifa
katika nchi hiyo. Tunatambua pia kwamba serikali ya Rwanda imetangaza Kiswahili
kuwa miongoni mwa lugha rasmi nchini Rwanda. Tatu, uudaji na usanifishaji wa
istilahi katika lugha ya Kiswahili ni vema ukafanywa kwa kufuata mapendekezo
yaliyotolewa na wataalamu na wadau wa lugha ya Kiswahili na kusisitiza kuanza
kwa kuchunguza lahaja za Kiswahili, lugha ya Kibantu, lugha za Kiafrika na kama
itakuwa imeshindikana ndipo tutohoe maneno kutoka katika lugha za kigeni. Ili
utaratibu huu uweze kufuatwa, utafiti katika lahaja za Kiswahili unatakiwa
kufanywa kuwa ni zoezi endelevu. Kwa mujibu wa utafiti alioufanya mwandishi wa
makala haya katika lahaja za Kiswahili zilizoko katika kisiwa cha Zanzibar,
lugha ya Kiswahili bado ina fursa kubwa sana ya kuendelea endapo lahaja hizi
zitatumika ipasavyo. Kwa kufanya hivyo, tutaondoa dhana kwamba lugha hii ni
tegemezi kwa lugha za kigeni hasa katika kipengele cha msamiati. Mwandishi wa
makala haya anatambua kwamba kuna orodha kubwa ya msamiati uliokusanywa katika
utafiti wa lugha za Tanzania hususani lugha za Kibantu, ulioratibiwa na Mradi
wa Lugha za Tanzania. Msamiati huo unaweza kutumiwa pia wakati wa kukusanya na
kusanifisha istilahi za Kiswahili ili kuhakikisha kwamba lugha hii inakuwa kwa
kuzingatia misingi ya lugha za Kibatu na lugha nyinginezo za Kiafrika kabla ya
kukimbilia katika lugha za kigeni. Nne, asasi zinazojishughulisha na ukuzaji na
usanifishaji wa lugha ya Kiswahili zinatakiwa zibuni mbinu mbadala za kujipatia
vipato ili ziweze kufanya kazi zake kwa ufanisi, kwani tatizo kubwa
linalizikabili asasi hizi ni uhaba wa fedha. Vitengo vinavyohusika na ukuzaji
na usanifishaji wa istilahi katika asasi hizi ni vema pia vikakaa pamoja na
kujadiliana namna ya kufanya shughuli hii kwa pamoja na kwa ufanisi. Mfano mzuri
ni Taasisi ya Taaluma za Kiswahili ambayo kwa kiasi kikubwa gharama za
uendeshaji wake zinategemea kazi zinazofanywa na wanataaluma na waendeshaji wa
Taasisi. Baadhi yetu tunafahamu kwamba, licha ya hali ngumu 118 ya kifedha
lakini TATAKI wamekuwa wakifadhili shughuli mbalimbali zinazofanywa kwa lengo
la kukuza na kuendeleza Kiswahili ndani na nje ya nchi ya Tanzania. Licha ya
hali ngumu ya kifedha inayozikabili asasi za kukuza Kiswahili, ni vema asasi
hizi zikashirikisha mashirika mbalimbali ya ndani na nje ya nchi kuandaa
makongamano kwa wadau wa lugha ya Kiswahili hasa waandishi wa habari kwa lengo
la kuelimishana juu ya umuhimu wa kuzingatia matumizi ya Kiswahili sanifu.
Fursa ya makongamano hayo pia itumike kwa ajili ya kutangaza istilahi
zinazoundwa na kusanifishwa na asasi hizi. Tano, Mwandishi wa makala haya
anatambua kwamba kuna tofauti za kimtazamo kuhusu istilahi za Kiswahili
zinazopaswa kutumika katika nyanja mbalimbali. Hata hivyo ufike wakati kwa
wadau wote wa Kiswahili kukaa pamoja na kuafikiana kwa hoja kuntu kuhusu
istilahi zinazopaswa kutumika katika nyanja hizo. Pale itakapobidi baadhi ya
istilahi zinaweza kuwa na kisawe zaidi ya kimoja ili kuhakikisha kwamba
istilahi zinazosanifishwa zinaakisi vema dhana iliyokusudiwa. Sita, asasi zilizoundwa
na kupewa majukumu ya Kitaifa ya kusimamia maendeleo ya Kiswahili ni vema
zikatafuta namna ya kushirikiana na wizara zinazohusika katika kusimamia
utekelezaji wa matamko yanayotolewa na viongozi waandamizi wa serikali kuhusu
matumizi ya lugha ya Kiswahili nchini. Saba, kadiri inavyowezekana uandishi wa
kazi na hasa kamusi mbalimbali zinazotumika kufundishia katika shule zetu ni
vema ukawashirikisha wataalamu wa lugha na nyanja zinazohusika ikiwa ni kamusi
ya uwanja maalumu kutoka katika nchi zote za Afrika mashariki. Mfano mzuri ni
kamusi ya Kiswahili sanifu na kamusi ya Biolojia, Fizikia na Kemia ambazo
zimewashirikishwa wataalamu kutoka ndani na nje ya Tanzania. Hitimisho Makala
haya yamejadili kwa muhtasari kuhusu usanifishaji wa lugha ya Kiswahili Afrika
Mashariki, na matatizo yake na kupendekeza mbinu za utatuzi wa matatizo hayo.
Kwa kiasi kikubwa asasi zilizojadiliwa na mifano iliyotolewa imetoka katika
nchi ya Tanzania. Hata hivyo tunatambua kwa dhati juhudi zinazofanywa na asasi
119 zinazosimamia matumizi ya Kiswahili ndani na nje ya nchi ya Tanzania. Ili
kushadidia hoja hii nitataja japo kwa muhtasari mafanikio ya asasi tatu
zinazosimamia maendeleo ya Kiswahili nchini Tanzania. Asasi hizo ni TATAKI,
BAKITA na BAKIZA. Tukianza na TATAKI, Taasisi hii hadi sasa imefanya mambo
mengi na makubwa katika maendeleo ya lugha ya Kiswahili, imeendesha makongamano
mbalimbali na hivi sasa Taasisi inaandaa wataalamu katika ngazi za shahada ya
kwanza, umahiri na uzamivu. Taasisi pia inaandika na kuchapisha vitabu na
kamusi mbalimbali. Hizi ni juhudi kubwa zinazostahili pongezi. Baraza la
Kiswahili la Taifa, kwa upande wake limeandika vitabu mbalimbali kikiwemo
kitabu cha Istilahi za Kiswahili na kitabu cha mwongozo kwa waandishi wa
Kiswahili. Tunatambua kwamba hivi sasa, Baraza lina miswada ya kazi mbalimbali
ikiwemo kamusi ya diplomasia na kitabu cha ufundishaji wa Kiswahili kwa wageni
ambavyo viko mbioni kuchapishwa. Baada ya kukaa katika majengo ya kukodi kwa
muda mrefu, majengo ambayo hayaendani na hadhi yake, Baraza limefanikiwa kupata
majengo yake, yenye nafasi ya kutosha ambapo sasa litaweza kubuni miradi ya
kujiendeleza na kujipanua. Hizi pia ni juhudi za aina yake ambazo haziwezi
kubezwa hata kidogo. Kwa upande wa Baraza la Kiswahili Zanzibar, nalo pia limefanya
mambo mengi na makubwa yenye lengo la kukuza na kuendeleza lugha ya Kiswahili.
Miongoni mwa mambo hayo ni uandishi wa “Kamusi la Kiswahili Fasaha” Kamusi hii
imeibua hamasa kwa wanataaluma na watafiti wa lugha kujifunza tofauti zilizopo
kati ya Kiswahili cha Zanzibar na Kiswahili cha Tanzania bara. Baraza pia
limefanya utafiti na kuandika kamusi za lahaja ya Kipemba, Kimakunduchi na
Kitumbatu. Hivyo ile hofu kwamba lahaja haziwezi kushirikishwa kwa kuwa
hazijafanyiwa utafiti wa kina hivi sasa imekwishapata ufumbuzi. 120 Marejeo
Chiraghdin, N. & M. Mnyampala (1977). Historia ya Kiswahili. Nairobi:
Oxford University Press KAKULU. ( 1982). Kamati ya Kusanifu Lugha: Misingi ya
Uundaji wa Istilahi za Kiswahili. Dar es Salaam: Baraza la Kiswahili la Taifa
Kiango, J. G. (2002), “Nafasi ya Kiswahili Katika Ujenzi wa Jamii Mpya ya
Afrika Mashariki”, Nordic Journal of African Studies, 11(2) 185-197 Massamba,
D. P. B (1989b). An assessment of the development and modernization of the
Kiswahili language in Tanzania. Language Adaptation. Cambridge, UK: Cambridge
University Press Massamba, D. P. B (2005). Ushirikiano: Muhimili wa TUKI katika
Kukuza na Kuendeleza Kiswahili. Kiswahili: Jarida la Taasisi ya Uchunguzi wa
Kiswahili. Massamba, D. P. B (2007). Kiswahili origins and the Bantu divergence
– Convergence theory. Dar es Salaam: Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili, 68,
29-41 Mkude, D. J. (2005). The passive construction in Swahili. Tokyo: Research
Institute for Languages and Cultures of Asia and Africa Mulokozi, M. M. (2005).
Miaka 75 ya Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili (1930-2005). Kiswahili: Jarida la
Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili, 68, 1-28 Mwansoko, H. na Z. Masabo ( 1992).
Kiongozi cha Uundaji wa Istilahi za Kiswahili, Dar es Salaam: Taasisi ya
Uchunguzi wa Kiswahili Nchimbi, F.A (2005). Mchango wa TUKI katika ukuzaji na
Uendelezaji wa Kiswahili Tanzania na Mustakabali wake: Mtazamo wa watumiaji wa
Kiswahili. Kiswahili: Jarida la Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili. 121 Nurse, D
na T. Spear (1985), The Swahili: Reconstructing the history and language of an
African society, 800-1500, Philadelphia: University of Pennsylvania Press Temu,
C. W. (1980), Lahaja za Kiswahili: Muswada wa Ripoti ya Mwanzo ya Mradi wa
Lahaja, Dar es Salaam: Taasisi ya Uchunguzi wa Kiswahili. TUKI, (2013), Kamusi
ya Kiswahili Sanifu (Toleo la Tatu). Nairobi: Oxford University Press.
Whiteley, W. (1969), Swahili: The rise of a national language, London: Methuen
& Co. Ltd
19 Jul 2023
18 Jul 2023
8 Jul 2023
29 Jun 2022
14 Jun 2022
20 Apr 2022
SSP
HIGH SCHOOL
MTIHANI WA MWEZI – KIDATO CHA PILI
KISWAHILI
Muda: Masaa 2:30 Tuesday
15 Feb 2022.
MAAGIZO
KWA WATAHANIWA
1.
Mtihani huu una sehemu kuu TANO (5), A, B, C, D na E.
2.
Jibu maswali YOTE kutoka kila sehemu.
3.
Zingatia maelekezo ya kila swali.
4.
Simu za mkononi haziruhusiwi katika chumba cha mtihani.
5.
Andika jina lako
katika kila ukurasa wa kijitabu chako cha kujibia.
|
KWA
MATUMIZI YA USAHIHISHAJI |
||
|
NAMBARI
YA SWALI |
ALAMA |
SAINI |
|
1.
|
|
|
|
2.
|
|
|
|
3.
|
|
|
|
4.
|
|
|
|
5.
|
|
|
|
6.
|
|
|
|
JUMLA |
|
|
Mtihani huu una kurasa
10 zenye maandishi.
SEHEMU
A (Alama 25)
UFAHAMU NA UFUPISHO
1. Soma
habari ifuatayo kisha jibu maswali yanayofuata.
Miti ina faida nyingi sana kwa binadamu.
Miti husitiri nchi kama vile nguo inavyomsitiri binadamu. Nchi isiyokuwa na
miti ni sawa na mtu ambaye amevuliwa nguo.
Kuongezeka kwa idadi ya watu na
kutokuwepo kwa nishati mbadala kama vile gesi na umeme mijini na vijijini
kumesababisha kuwepo kwa matumizi lukuki ya kuni na mikaa katika
shughuli za binadamu za kujikimu. Hali hii imesababisha baadhi ya sehemu za
nchi kugeuka jangwa. Matukio ya uhaba wa mvua na upungufu wa maji kwenye mito
na mabwawa yamejitokeza miaka ya hivi karibuni.
Viongozi wa nchi yetu waliliona hili
mapema ndio maana walianzisha kampeni za kuhimiza upandaji miti kwa kupitia
vyombo vya habari. Kulikuwa na: “kata mti panda mti mmoja, panda miti miwili na
hata kukataza kabisa ukataji wa miti”. Lakini utekelezaji haujawahi kuwa na
mafanikio kwa asilimia mia moja.
Hata hivyo ni muhimu kuendelea kuelimisha
umma kuhusu umuhimu wa utunzaji wa mazingira kwani kama wasemavyo waswahili:
“usipoziba ufa utajenga ukuta”. Ni muhimu ifike mahali mmoja wetu atambue kuwa
miti au misitu ni roho ya taifa.
Binadamu hunufaika na miti kwa njia
nyingi. Watu wengine hupikia kuni au mikaa na wengine hujengea miti. Watu
wengine hupasua miti mikubwa na kupata mbao ambazo zinatumika kutengeneza samani
kama meza, viti, kabati, madawati, rafu nk. Mbao nyingine hutumika kupaulia
nyumba kutengeneza milango na vifaa vingine vya nyumbani.
Pia miti hutupatia matunda mbalimbali
ambayo ni matamu na mazuri kwa afya ya mwili kama vile malimao, machungwa,
maembe, zambarau nk. Nyuki pia hutumia maua ya miti kama malighafi ya
kutengeneza asali.
Faida nyingine ya miti au misitu ni
kurekebisha hali ya hewa. Nchi isiyo na
miti ya kutosha haipati mvua za kutosha kwani sehemu zenye misitu ndizo
zipatazo mvua nyingi na za kutosha. Tatizo la mgao wa umeme lililolikumba nchi
yetu kwa kiasi kikubwa limetokana na uharibifu wa uoto wa asili ikiwemo miti,
vichaka, nyasi na mimea mingine. Miti au mimea ikiharibika ardhi hukauka,
vyanzo vya mito au chemchem hukauka na kina cha maji kwenye mabwawa hupungua.
Miti pia humfaa binadamu kwa kumpatia dawa asili kwenye majani yake, maua,
magome au hata mizizi.
Faida zote hizi zinadhihirisha kuwa miti
ni rafiki mkubwa wa binadamu ambaye hajatendewa haki kwa kukatwa ovyo na
kuchomwa moto. Ikumbukwe kuwa tukiangamiza miti na sisi tunaangamia.
Maswali:
a) Andika
kichwa cha habari uliyosoma kwa maneno yasiyozidi matano.
_________________________________________________________________
b)
Mwandishi ana maana gani anaposema “usipoziba
ufa utajenga ukuta”?
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
c) Taja
faida tatu za miti au misitu.
(i)
____________________________________________________________
(ii)
____________________________________________________________
(iii)
____________________________________________________________
d)
Eleza
kwa kifupi maana ya maneno yaliyopigiwa mstari kama yalivyotumika
kwenye habari uliyosoma.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2. Fupisha
habari hii kwa maneneo yasiyozidi 150.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
SEHEMU
C (Alama 25)
SARUFI
3. a) Toa maana ya mofimu na aina zake.
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) Eleza dhima za mofimu zilizopigiwa
mstari katika yafuatayo:
(i)
Wamejipiga
____________________________________________________________
(ii)
Umesoma
____________________________________________________________
(iii)
Tumemchezesha
____________________________________________________________
(iv)
Sijaw aona
____________________________________________________________
(v)
Limia
____________________________________________________________
c) Chagua
kifungu cha maneno kutoka ORODHA B kinachotoa maelezo sahihi ya
maneno/neno
katika ORODHA A kasha andika
herufi ya jibu sahihi katika
jadweli.
|
ORODHA A |
ORODHA B |
|
(i) Nyanya (ii) A,
E, I, O, U (iii) Angewahi
angenikuta (iv)Idadi
ya fonimu za Kiswahili (v) Fonolojia |
A. Insha B. Starehe C. Sarufi
matamshi D. Irabu/fonimu E. Shina/mzizi F. Sentensi
shurutia G. Sentensi H. Thelathini I. Ishirini
na tano J. Bibi
K. Sarufi
maana
|
Jibu:
|
i |
ii |
iii |
iv |
v |
|
|
|
|
|
|
SEHEMU D: (Alama 25)
FASIHI SIMULIZI
4. a) (i) Fasihi
simulizi ni
________________________________________________________________________________________________________________________
(ii) Taja tanzu nne za fasihi simulizi.
·
_________________________________________________________
·
_________________________________________________________
·
_________________________________________________________
·
_________________________________________________________
5.
a) Kifuatacho ni kielelezo kinachoonesha mchoro
wa Fasihi simulizi, tanzu na vipera
vyake.
Jaza nafasi zilizoachwa wazi.
FASIHI SIMULIZI
b)
Taja dhima tatu za fasihi katika jamii.
(i) ______________________________________________________________
(ii) ______________________________________________________________
(iii) ______________________________________________________________
c)
Malizia methali zifuatazo:
(i) Asiyesikia
la mkuu ___________________________________.
(ii) ________________________________
humaliza buyu la asali.
(iii) ________________________________
hujaza kibaba.
SEHEMU
E: (Alama 20)
UTUNGAJI
6.
a) toa
maana ya barua na aina zake
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
b) Andika barua kwa mwalimu mkuu ukimuomba urejee
kidato cha kwanza mwaka huu kwa sababu mwaka jana hujasoma vizuri. Jina lako
liwe masumbuko sijaona. Shule unayosoma SSP secondari S.L.P 897 ZANZIBAR
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Posts
