MBINU ZA KIMAJARIBIO KATIKA TAMTHILIYA ZA KISWAHILI (MTILA MSWAHILI)

 Imeandaliwa na Mtila Mswahili.

UTANGULIZI

Kwa mujibu wa Mulokozi (1996) tamthiliya ni kazi ya fasihi andishi au simulizi inayowasilishwa jukwaani mbele ya hadhira kwa kutumia mazungumzo ya moja kwa moja kati ya wahusika. Hii ina maana kwamba tamthiliya huzingatia sana mazungumzo na matendo ya wahusika kuliko maelezo ya mwandishi. Lengo lake kuu ni kuonyesha migogoro ya kijamii, kisiasa au kifamilia kwa njia ya kisanii.

Wamitila (2004) Wamitila anaeleza kuwa tamthiliya ni aina ya kazi ya fasihi ambayo huelekezwa katika kuoneshwa (kuigizwa) badala ya kusimuliwa. Inajengwa kwa mazungumzo, vitendo na muktadha wa kisanaa unaokusudiwa kumvutia hadhira. Katika mtazamo huu, tamthiliya ina umuhimu mkubwa katika kuibua hoja na hisia kwa njia ya maigizo.

Pia, Chimera (2000) Chimera anaifafanua tamthiliya kama fani ya fasihi andishi ambayo huandikwa kwa nia ya kuigizwa mbele ya watazamaji. Anaongeza kuwa tamthiliya ni sanaa ya mawasiliano ya kijamii inayotumia wahusika na mazungumzo kuonesha hali mbalimbali za maisha kama vile mapenzi, siasa, udhalimu na ukombozi.

Mwita (2007) Kwa mujibu wa Mwita, tamthiliya ni kazi ya kisanaa inayojikita katika mazungumzo kati ya wahusika na ambayo huzingatia muktadha wa jukwaa. Inalenga kuonesha migogoro inayowakumba wanajamii na namna wanavyokabiliana nayo. Hii inaifanya kuwa zana muhimu ya kutoa mafunzo na burudani kwa jamii.

Naye, Kiango (2015) Kiango anaeleza kuwa tamthiliya ni sanaa ya maonesho inayotumia wahusika wanaozungumza na kutenda kwa namna ya kisanaa ili kufikisha ujumbe fulani. Inajikita katika mpangilio wa vitendo vya wahusika vinavyosababisha na kuendeleza mgogoro unaowavutia watazamaji au wasomaji.

Tamthiliya ni mojawapo ya tanzu kuu katika fasihi andishi, inayojengwa kwa kutumia mazungumzo kati ya wahusika na hutungwa kwa lengo la kuigizwa. Katika muktadha wa fasihi ya Kiswahili, tamthiliya nyingi zimekuwa si tu burudani, bali pia chombo cha kuibua na kuelimisha jamii kuhusu masuala mbalimbali ya kijamii, kiuchumi, kisiasa, na kitamaduni. Miongoni mwa kazi bora katika tanzu hii ni Nguzo Mama ya Penina Muhando na Lina Ubani ya Said Ahmed Mohamed. Tamthiliya hizi mbili zimejitokeza si tu kwa ujumbe wao mzito wa kijamii, bali pia kwa matumizi ya mbinu za kisanaa, hasa mbinu za kimajaribio (experimental techniques) ambazo huibua mvuto wa kipekee kwa msomaji na mtazamaji.

Katika mjadala huu, tutaangazia mbinu za kimajaribio zilizojitokeza katika tamthiliya hizi mbili, tukieleza maana ya mbinu za kimajaribio, kuzitambua moja baada ya nyingine kwa mifano ya kina, na kueleza madhumuni yake kisanaa pamoja na mchango wake katika kubeba ujumbe wa kazi. Uchanganuzi utafanyika kwa kulinganisha na kuchambua mbinu hizo kwa muktadha wa kila tamthiliya.

Maana ya Mbinu za Kimajaribio

Mbinu za kimajaribio ni mbinu zisizo za kawaida au mbinu bunifu zinazotumiwa na mwandishi wa kazi ya kifasihi kwa lengo la kubadili au kuleta mvuto mpya wa usimulizi, maonyesho au uwasilishaji wa kazi. Mbinu hizi huvunja au kujaribu kuondoka katika mtindo wa kawaida wa uandishi wa tamthiliya au riwaya, na mara nyingi hujaribu kuchanganya sanaa mbalimbali, kutumia majigambo ya kisanaa (aesthetics), au kubadilisha muktadha wa matukio ili kufikisha ujumbe kwa njia isiyo ya moja kwa moja.

Katika fasihi ya Kiswahili, mbinu hizi zimeanza kuonekana kwa wingi hasa katika kazi za wasanii waliotaka kuonyesha mabadiliko ya kijamii kwa njia za ubunifu, na mara nyingi huzingatia madhumuni ya kisiasa, kiuchumi au kijamii, huku zikijaribu kumhusisha msomaji au mtazamaji moja kwa moja na kazi hiyo.

Mbinu za Kimajaribio katika Nguzo Mama ya Penina Muhando

Nguzo Mama ni tamthiliya iliyojikita katika maudhui ya ukombozi wa mwanamke na harakati za kisiasa katika jamii ya Kiafrika baada ya uhuru. Muhando anatumia mbinu mbalimbali za kimajaribio kuwasilisha dhamira na ujumbe wake. Miongoni mwa mbinu hizo ni:

a) Uchanganyaji wa Nadharia ya Urejeshaji Historia na Fasihi Bunilizi

Penina Muhando anatufikisha katika historia ya Tanzania baada ya uhuru ambapo tunakutana na harakati za wanawake waliotaka kuondoa mfumo dume. Ingawa historia hiyo ni ya kweli, anaiwasilisha kwa kutumia wahusika wa kubuni, jambo ambalo linajenga daraja kati ya historia halisi na ubunifu wa kifasihi.

Mfano:

• Mhusika Mama Pima anasimamia falsafa ya mwanamke mpya katika jamii mpya. Anawakilisha harakati za wanawake waliotaka nafasi sawa na wanaume, jambo ambalo lilikuwa dhahiri katika historia ya Tanzania wakati wa Azimio la Arusha.

b) Kuvunja Mpangilio wa Kiigizo (Non-linear narrative)

Tamthiliya haifuati mlolongo wa kawaida wa matukio. Matukio hujitokeza kwa kurukaruka; kuna matumizi ya kurudi nyuma (flashback), ndoto na mazungumzo ya kiakili kati ya mhusika na nafsi yake.

Mfano:

• Ndani ya tamthiliya, Mama Pima anakumbuka matukio ya awali ya ukandamizaji aliopitia, hasa kwa njia ya ndoto au tafakari binafsi, badala ya hadithi ya moja kwa moja.

c) Mauzo ya Muktadha ya Majukumu ya Kijinsia (Role Reversal)

Muhando anavunja matarajio ya kijamii kwa kumpa mwanamke nafasi ya uongozi, yaani Mama Pima, ambaye anasimama kidete katika jamii inayotawaliwa na wanaume. Kwa kutumia mbinu hii, Penina anajaribu kuonyesha kuwa nafasi ya uongozi siyo lazima iwe ya mwanaume.

d) Mhusika-Msimulizi Mchanganyiko

Mama Pima ni mhusika mkuu, lakini pia anasimulia, anatathmini, na anaingilia mtiririko wa matukio kwa maoni yake ya waziwazi. Mbinu hii ya kumruhusu mhusika kuwa mchanganyiko wa mhusika na msimulizi huvunja mipaka ya kimapokeo katika uandishi wa tamthiliya.

e) Matumizi ya Lugha ya Kisiasa na Ujumbe wa Moja kwa Moja

Muhando hatumii fumbo sana kama waandishi wa kimapokeo. Badala yake, anatumia lugha ya moja kwa moja yenye misingi ya kijamaa, iliyojaa mashambulizi ya kifalsafa dhidi ya unyanyasaji wa wanawake. Hii ni mbinu inayowiana na mtazamo wa ukombozi wa mwanamke.

f) Matumizi ya Mzaha Mweusi (Dark Humor)

Mbinu hii inajitokeza pale ambapo muktadha wa huzuni huwasilishwa kwa namna ya kuchekesha lakini inayobeba uzito mkubwa wa ujumbe. Hii husaidia kuamsha hisia kali kwa mtazamaji au msomaji bila kupoteza lengo la uelimishaji.

Mbinu za Kimajaribio katika Lina Ubani ya Said Ahmed Mohamed

Lina Ubani ni tamthiliya yenye mkazo mkubwa kwenye migogoro ya kitabaka, udhalimu wa watawala na hali ya kuporomoka kwa maadili katika jamii ya kisasa. Mwandishi Said Ahmed Mohamed anaitumia mbinu za kimajaribio kwa ustadi mkubwa.

a) Uchanganyaji wa Ndoto, Majilio na Maisha Halisi (Surrealism)

Katika Lina Ubani, mwandishi anatumia ndoto na hali zisizo halisi (surreal) kufikisha ujumbe wake. Wahusika kama Kilio na Tumaini hujikita zaidi katika falsafa, tafakuri, na sauti za ndani ambazo hazifuati mtiririko wa kawaida wa kimaisha.

Mfano:

• Kilio anaonekana akizungumza na “ubani,” ambayo ni ishara ya matumaini, lakini pia ni kivuli cha maisha bora yasiyowahi kutimia. Hii ni mbinu ya kumfanya msomaji atafakari zaidi kuliko kuangalia tukio moja kwa moja.

b) Matumizi ya Wahusika Wenye Majina ya Kitaswira

Majina ya wahusika kama Kilio, Tumaini, Ubani, Zigo, Zogo, n.k., si majina ya kawaida bali hubeba maana pana ya dhana wanazowakilisha.

Mfano:

• Kilio anaashiria huzuni na mateso ya wanyonge katika jamii, huku Tumaini akiwakilisha matarajio ya mabadiliko.

c) Mazungumzo ya Kiakili (Interior Monologue) na Tafakuri za Falsafa

Said Ahmed Mohamed anatupa nafasi ya kusikia sauti ya ndani ya wahusika, hasa kupitia tafakari zao za kina juu ya maisha, utawala, haki na utu. Mbinu hii hufanya kazi kama tamthiliya ya kiakili zaidi ya vitendo.

d) Uchambuzi wa Kijamii kwa Mtazamo wa Kifalsafa

Mwandishi anatumia wahusika wake kama sauti za kifalsafa kuhoji uhalali wa serikali dhalimu, ukandamizaji wa haki, na ukosefu wa usawa. Badala ya kuonyesha matukio ya moja kwa moja, anatumia mijadala mirefu ya kifalsafa ambayo kwa kiasi kikubwa huvunja mpangilio wa kawaida wa tamthiliya.

e) Mwitikio wa Moja kwa Moja kwa Msomaji (Direct Address)

Wahusika wengine huongea moja kwa moja na watazamaji au wasomaji, wakielezea hali zao, maumivu, matarajio au hata malalamiko. Hii ni mbinu ya kimajaribio inayovunja ukuta wa nne (breaking the fourth wall).

Madhumuni ya Mbinu hizi za Kimajaribio

Mbinu hizi si za mapambo tu, bali zina madhumuni mahsusi:

• Kuvunja mpangilio wa kawaida ili kumhusisha msomaji au mtazamaji kwa undani zaidi.
• Kuchochea tafakuri ya kijamii na kisiasa kwa kutumia taswira na falsafa.
• Kufanikisha uwasilishaji wa ujumbe mzito kwa njia ya ubunifu ili kuondoa urasmi usio na mvuto.
• Kuondoa utegemezi wa hadithi ya moja kwa moja, badala yake kuhamasisha usomaji wa kiakili na kihoja.

Ulinganisho wa Mbinu Kati ya Nguzo Mama na Lina Ubani

Sifa	Nguzo Mama (Penina Muhando)	Lina Ubani (Said A. Mohamed)
Mbinu kuu	Ukombozi wa kijinsia na kisiasa	Falsafa na dhana ya udhalimu wa tabaka
Wahusika	Wanawake jasiri (Mama Pima)	Wahusika wa kifalsafa (Kilio, Tumaini)
Mbinu ya lugha	Moja kwa moja, ya kiharakati	Ya kifalsafa, ya kinadharia
Muktadha	Tanzania ya baada ya uhuru	Jamii dhalimu ya kubuni
Mbinu ya hadithi	Hadithi yenye kurudi nyuma	Hadithi ya ndoto, majilio, mazungumzo ya ndani

Kwa ujumla, Nguzo Mama na Lina Ubani ni kazi bora za kifasihi ambazo zimefanikiwa kutumia mbinu za kimajaribio kwa njia ya kuvutia na ya kifalsafa. Muhando anatumia mbinu hizi kuwasilisha simulizi la ukombozi wa wanawake, huku Said Ahmed Mohamed akitumia falsafa, ndoto na uhalisia usio wa moja kwa moja kuonyesha unyanyasaji wa kitabaka. Mbinu hizi si tu kwamba zinaboresha mvuto wa tamthiliya hizi, bali pia huchochea tafakari ya kina kuhusu masuala ya kijamii, kisiasa na kibinadamu. Kwa hivyo, mbinu za kimajaribio ni nyenzo muhimu sana katika uandishi wa tamthiliya ya Kiswahili, hasa inapolenga kuibua mageuzi ya kifikra na kijamii.

 

MAREJEO

Chimera, R. (2000). Ufundishaji wa Fasihi ya Kiswahili: Nadharia na Mbinu. Nairobi:Jomo Kenyatta Foundation.

Kiango, J. G. (2015). Fasihi ya Kiswahili: Nadharia na Mbinu ya Uchambuzi. Nairobi: TUKI Publications.

Mulokozi, M. M. (1996). Nadharia ya Fasihi: Misingi ya Uchanganuzi wa Fasihi. Dar es Salaam: DUP.

Mwita, L. C. (2007). Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili. Nairobi: Phoenix Publishers.

Wamitila, K. W. (2004). Kamusi ya Fasihi: Istilahi na Nadharia. Nairobi: Focus Publishers.