SINTAKSIA NA VIJENZI MAANA (MTILA MSWAHILI)

 Imeandaliwa na Mtila Mswahili 

Nadharia ya uchanganuzi vijenzi maana ni mtazamo muhimu katika semantiki.  Nadharia hii, iliyoasisiwa na kutumiwa  na wanaanthropolojia wa Kimarekani, inachunguza maana ya maneno kwa kuyagawa katika vijenzi vidogo vya maana. Mtazamo huu ulitumika hasa kueleza maneno ya ukoo. Iliaminika kuwa maneno yalijengwa kwa vijenzi fulani ambavyo vinaweza kubainishwa na kwa hiyo kuelezea neno hilo.

 Kila neno linaeleweka kupitia seti ya sifa bainifu zinazoliweka katika kategoria yake. Vijenzi hivi husaidia kueleza uhusiano kati ya maneno, kama vile usinonimia, antonimia, na hiponimia. Kwa mfano tutazame mifano ifuatayo:

  "Mwanaume" inaweza kuchanganuliwa kuwa na vijenzi kama [+binadamu], [+hai], [+mume], na [+mtu mzima].

  "Mwanamke" itakuwa na vijenzi kama [+binadamu], [+hai], [+mke], na [+mtu mzima].

  "Mtoto" itakuwa na vijenzi kama [+binadamu], [+hai], na [-mtu mzima].

Hivi ndivyo vijenzi vinavyoeleza maana za maneno haya . Kwa mujibu wa  wana nadharia  ambao hutumia mtazamo huu, vijenzi hivi ndivyo vinavyojenga maana ya kijumla ya maneno hayo.

Na rangi ni ule muonekano ambao huwepo katika kitu, muonekano huo huashiria maana fulani. Maana hizo zinaweza kuwa ni za kifalsafa, kimsingi na kiutamaduni. Rangi inaweza kutofautiana kutokana na muktadha unaotumika.  Kwa mfano katika uongozi rangi nyeusi humaanisha nguvu, lakini pia katika mazishi rangi nyeusi humaanisha kifo au huzuni.

Katika lugha ya Kiswahili Kuna rangi kuu tatu, ambazo ni nyeusi,  nyekundu, na nyeupe. Na rangi nyengine zimetokana na rangi hizo. Kwa mfano rangi ya zambarau na rangi ya kijani.

Dhana ya rangi huwa na sifa nyingi ambazo hubainisha kazi mbali mbali. Sifa zenyewe ni hizi zifuatazo:

[+rangi]

[+dhahania]

[+ rangi yenyewe]

[- sio rangi yenyewe]

Kwa hivyo, kwa kutumia nadharia ya uchanganuzi vijenzi maana, nitaonyesha sifa bainifu za maana ya rangi  tatu katika lugha ya Kiswahili kama ifuatavyo:-

 Rangi Nyekundu

 Rangi hii huweza kuchanganuliwa kuwa na vijenzi Maana kama:

   [+damu]

   [+moto]

    [+upendo]

    [+hatari]

   [+nguvu]

 [-Tulivu]

Sifa bainifu ya rangi hii ni  kuwa, rangi nyekundu ni rangi ambayo huonesha ishara ya upendo katika ulimwengu. Kwa mfano katika jamii hii ya Waafrika, mara nyingi hutumika katika harusi au siku ya Wapendanao ( Valentine day). Aidha rangi hii huonesha ushindi, hatari, shauku, damu, na uchungu. Katika utamaduni huashiria sherehe za ndoa na furaha. Na katika falsafa rangi nyekundu huashiria nguvu ya maisha na shauku ya kibinaadamu.

Rangi Nyeusi

 Rangi hii huchanganuliwa kuwa na vijenzi Maana kama:

    [+huzuni]

    [+giza]

    [+siri]

    [+ukosefu wa nuru]

    [+kifahari]

 [-Uangalifu]

 [-Amani]

Sifa bainifu ya rangi nyeusi, ni rangi ambayo baadhi ya wanajamii wanaamini kua ni rangi ambayo huonesha ishara ya kitu, kifo, msiba, giza, majuto, nguvu, huakisi ukosefu wa nuru, huweza kuwakilisha mambo ya kifahari,  ukuu na heshima.  Rangi hii huwasilisha rangi ya Waafrika ambao ni weusi.  Vile vile huonesha ishara ya uchawi wanapovaa nguo kwa ajili ya kufanya kazi zao za kishirikina. Na katika falsafa, rangi nyeusi huashiria ulimwengu wa siri na mambo yasiyojulikana.

 Rangi nyeupe

Rangi hii itakuwa na vijenzi Maana kama:

[+amani ]

[+usafi]

[+utakatifu]

  [+Mwanga]

  [+Uangalifu]

 [-Giza]

  Sifa Bainifu ya rangi hii ni  kuwa, rangi nyeupe huweza kuashiria amani, mwanga, uangalifu, usafi,  na utakatifu.  Pia rangi hii inaweza kuashiria kifo, huzuni,  na roho. Vile vile katika tamaduni za uswahilini rangi nyeupe hutumika katika mazishi na huashiria kifo na huzuni.  Na katika falsafa huashiria ukamilifu wa kiroho na utukufu.

Kwa ujumla,  Uchanganuzi wa vijenzi maana husaidia kuonyesha sifa bainifu za maana ya neno. Hivyo basi, kwa upande wa rangi tunatakiwa tufahamu kuwa, maana ya rangi inaweza kutofautiana kulingana na muktadha na tamaduni. Kwa hivyo ni muhimu kuzingatia muktadha unaotumika wakati wa kufasiri maana ya rangi katika lugha ya Kiswahili. Kwa mfano  rangi huweza kutumika katika kueleza hisia za kibinaadamu,  mfano hisia za huzuni, hisia za furaha, hisia za upendo na kutisha. Hata hivyo, rangi huwa ni ishara ya kiimani, kwa mfano Waganga wa kienyeji hutumia rangi kama vile nyekundu,  nyeupe na nyeusi  humaanisha dhana ya kishetani.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

MAREJEO:

Habwe, J & Karanja, P. (2004). Misingi ya sarufi ya Kiswahili. Nairobi  : Phoenix Publishers Ltd.

  Chomsky, N. (1965). Aspects of the Theory of Syntax. MIT Press.

 Katz, J. J., & Fodor, J. A. (1963). The structure of a semantic theory. Language, 39(2), 170-210.

  Lyons, J. (1977). Semantics (Vol. 1). Cambridge University Press.

  Leech, G. N. (1981). Semantics: The study of meaning. Penguin Books.

  Cruse, D. A. (1986). Lexical semantics. Cambridge University Press.

 Allan, K. (2001). Natural language semantics. Blackwell Publishing.

 Nida, E. A. (1975). Componential analysis of meaning: An introduction to semantic structures. Mouton.