SIFA BAINIFU ZA USHAIRI (MTILA MSWAHILI)

 

Imeandaliwa na Mtila Mswahili.

Ushairi ni mojawapo ya matawi kongwe na muhimu ya fasihi, unaotumia lugha kwa namna ya kipekee kufikisha hisia, mawazo, na uzoefu wa mwanadamu. Tangu zamani, ushairi umekuwa chombo cha burudani, elimu, kumbukumbu ya historia, na hata harakati za kijamii. Katika muktadha wa fasihi ya Kiswahili, ushairi una nafasi ya kipekee kutokana na utajiri wake wa miundo, matumizi ya lugha, na uwezo wake wa kuwasilisha ujumbe kwa njia inayovutia na kukumbukwa kwa urahisi.

Kazi hii inalenga kuchambua kwa kina sifa bainifu za ushairi wa Kiswahili. Lengo kuu ni kutoa ufahamu wa kina kuhusu vipengele vinavyoutofautisha ushairi na aina nyingine za maandishi, huku tukiangazia umuhimu wa kila sifa katika kuunda kazi bora ya kishairi.

Kwa hivyo, kwa kuzingatia sifa bainifu za ushairi ulizotusomesha darasani, nitazitolea maelezo na mifano madhubuti kwa kila moja kutoka katika mashairi mbalimbali ya Kiswahili ili kuonyesha jinsi sifa hizi zinavyojitokeza katika uhalisia wa kazi za sanaa, nikijumuisha marejeo ya kitaaluma niliyo yasoma ili kuimarisha uhalali wa maelezo haya kama ifuatavyo:

 Ushairi hutumia lugha ya mkato au lugha ya ufupisho.

Ushairi mara nyingi hutumia lugha iliyofupishwa ili kuleta urari wa mizani na vina, na pia kuongeza ukali na uzito wa ujumbe. Maneno yanaweza kufupishwa kwa kuacha baadhi ya herufi au silabi.   Kwa mfano tukitazama shairi la "Usafi" lililoandikwa na " Haji Gora Haji " katika shairi hili anatumia lugha ya mkato ili kufikia urari wa mizani na vina, na pia kuongeza wepesi katika usomaji.

  Mfano:

           "Kipindupindu twajuwa, maradhi yanohiliki

            Usafi ni yake dawa,  kufanyiza hatutaki

            Hatua ikichukuwa, serikali twaichuki

            Tusiwe kama mapunda, tukenenda kwa michungo"

Hapa mwandishi ametumia neno "twajua" badala ya "tunajua"

Ametumia neno "kufanyiza" badala ya " kufanya"

Pia ametumia neno " twaichuki" badala ya "tunaichukia".

 Matumizi ya maneno haya yanaonyesha jinsi mshairi anavyobadilisha umbo la maneno ili kukidhi mahitaji ya kimuziki ya shairi. Licha ya ufupisho huu, maana ya maneno inasalia kuwa wazi

Kwa hivyo matumizi haya ya lugha ya mkato si tu yanafaa katika kudumisha muundo wa kishairi, bali pia yanaweza kuongeza uhai na wepesi katika usimulizi au uwasilishaji wa hisia.

 Ushairi ni kazi ya kubuni.

Ushairi kwa asili yake ni kazi ya ubunifu. Ingawa unaweza kuakisi matukio halisi au hisia za kweli, msingi wake ni uwezo wa mshairi kuunda picha, mawazo, na hisia kwa kutumia lugha kwa njia ya kipekee na ya kisanii.Kwa mfano, Shairi la " kimbunga" ni kazi ya kubuni inayoonyesha au kuashiria hisia za kuleta mabadiliko kupitia hali tofauti ili kuleta maendeleo katika jamii nzima. Mshairi "Haji Gora Haji " anatumia uwezo wake wa kufikiri na kuhisi kuunda maneno yanayoelezea hali hii kisaikolojia.

 Mfano: Mstari "Kimbunga mji wa siyu, kilichowahikufika" si kauli halisi ya kimwili bali ni ubunifu wa lugha unaowakilisha hisia kali za kutaka kufanya mabadiliko.

Ubunifu hapa unajidhihirisha katika jinsi mshairi anavyochagua maneno na kuyaweka katika mtiririko unaoamsha hisia fulani kwa msomaji. Hata kama hisia zinazoelezwa zinaweza kuwa za kweli, uwasilishaji wake kwa njia ya kishairi ni zao la ubunifu wa mwandishi.

Kwa mfano shairi la " wewe peke yako" ni shairi ambalo lipo katika ushairi wa Fungate ya uhuru, mwandishi Mohamed Seif Khatib ameweza kubuni kazi yake na kuamsha hisia kali za kimahaba na kimapenzi kwa wapendanao mfano pale aliposema:

               "Nilopenda kwako, yametimilia,

                Hunaye mwenzako, anaokufikia,

                Wewe peke yako, nimesharidhia."

 

Ushairi hutumia lugha na msamiati teule.

Washairi hutumia lugha na msamiati ulioteuliwa kwa uangalifu ili kufikisha ujumbe wao kwa usahihi, kwa nguvu, na kwa urembo. Uchaguzi wa maneno huzingatia muktadha, hisia, na athari wanayotaka kuifikia kwa hadhira. Kwa mfano tukitazama shairi la "Kimbunga",  "Haji Gora Haji" anatumia lugha rahisi lakini yenye nguvu katika shairi hili. Uchaguzi wa maneno kama "kimbunga," "kibwangai," "nyani" na "chui" unafanyika kwa uangalifu ili kuwasilisha hisia za uchungu za  kutaka hamasa ya kupambana na mambo kama ukoloni mamboleo, usaliti, mapinduzi na kadhalika.

 Mfano: Neno "kimbunga" linatoa picha kali ya kutaka mapinduzi ama mabadiliko kwa mfano pale aliposema:

                "Kimbunga mji wa siyu, kilichowahi kufika

                 Si kwa yule wala huyu, ilikuwa patashika

                  Kimeing'owa mibuyu, minazi kunusurika

                  Nyoyo zilifadhaika."

Kwaiyo kupitia ubeti huu mwandishi ametumia neno "kimbunga" kueleza kuwa jamii ipo haja ya kuondosha dhulma,  unyanyasaji na udhalilishaji dhidi ya wanyonge. Dhulma inapo kithiri ipo haja ya jamii kuungana kufanya mapinduzi ili kuondosha dhulma hizo.

Aidha  neno "kibwangai"  kwa mujibu wa mwandishi mwenyewe katika shairi hili linaashiria viongozi wasaliti  hali inayowasababishia  maumivu na mateso ya kihisia wanajamii kwa kutarajia manufaa bora kwa viongozi wanaowachaguwa kuleta mabadiliko na maendeleo bora katika jamii zao, lakini wanapoyapata madaraka huwasahau na huwa hawajali kuwa wana deni kwa wananchi wao.  Kwa mfano pale aliposema:

                  "Kibwangai lipoona, ni mtu kakamiliya

                   Akaanza kujivuna, na dharau kuzidiya

                   Wala hakujali tena, wenzake walomwambia

                    Akahisi hawi nyani, umbile lile litadumu.

 

                    "Kawa na tabia moja, nyani walipomwendeya

                     Akajifunga mkaja, mijiwe kuwarushia

                     Hakujali zao haja, wala kuwahurumiya

Kupiga na kukemeya, pia na kuwashutumu."

Mfano mwengine: Badala ya kusema "ana huzuni sana," mshairi anaweza kutumia maneno kama "moyo wake umejaa simanzi nzito" au "roho yake inavuja damu ya majonzi."

Msamiati teule hapa unalenga kuamsha hisia fulani kwa msomaji na kuwasilisha ujumbe kwa njia inayoeleweka na yenye nguvu. Licha ya unyenyekevu wa maneno, yana uzito mkubwa wa kihisia.

Ushairi hutumia lugha za kitamathali za usemi.

Tamathali za usemi ni matumizi ya lugha kwa njia isiyo ya kawaida au ya moja kwa moja ili kuleta maana nyingine, kusisitiza jambo, au kuunda picha hai akilini mwa msikilizaji au msomaji.

Mifano: kupitia  uhairi wa  "Fungate ya uhuru"  mwandishi  "Mohamed Seif Khatib" ameweza kutumia lugha za  kitamathali za usemi kupitia mashairi mbalimbali kama ifuatavyo: 

 Tashbiha

Katika shairi la "Mkata" lililokuwepo katika mashairi ya Fungate tumeweza kuona mfano wa tashbiha ufuatao:

           " kibandani, nilalapo, kama dema la samaki,

            Samaki nimo demani,

           ................................................"

Hivyo mwandishi ametumia tamathali hii lengo lake haswa ni kutuonesha maisha halisi na tatizo la umaskini kwa baadhi ya watu katika jamii.

Sitiari

Kupitia shairi la "Uwapi uzuri wako"  mwandishi " Mohamed Seif Khatib ameweza kutuonyesha sitiari ambayo imebeba maana nzito na mafunzo makubwa kwa jamii  katika shairi hili.Mfano pale aliposema:

                 "Sasa jamvi la wageni, wajapo huwapokea,

                  Imekutoka thamani, mtu duni mebakia,

                 Hata mbwa wa mjini, kikuona hukimbia,

                  Uwapi uzuri wako, ya wapi Maringo yako".

Katika mshororo wa mwanzo ndipo ilipo sitiari, ambayo mwandishi ameitoa hapo kwa lengo hasa ili kutuonyesha suala au tatizo kubwa la ukahaba hasa kwa akina dada zetu katika jamii zetu kwasababu ni janga kubwa hili na lina madhara kwa taifa letu. hivyo basi, anawatanabahisha kuachana na suala hilo.

Tafsida

Tafsida katika shairi la Paka shume" ambalo pia ni miongoni katika mashairi yaliyopo katika kitabu cha ushairi wa "Fungate ya Uhuru", Mohamed Seif Khatib anatoa onyo kali, lakini anafanya hivyo kwa lugha ya kishairi na yenye hekima, ambayo inaweza kuonekana kama aina ya tafsida kwa mfano pale aliposema:

                 "Paka mtaka vya watu, itakufika ajali,

                 Watambaa kama chatu, nyumbani kwa bwana Ali,

                  Kwake hutopata kitu, kwani mwenyewe mkali."

Lengo hasa la mwandishi kupitia ubeti wa shairi hili ni kutanabahisha jamii kuhusu heshima kwa binti wa watu, lakini pia ni jambo zuri kuheshimu ndoa za watu katika jamii ili kuepuka kupata hatari iliyoelezwa na mwandishi.

Kwa hivyo, matumizi ya tamathali za usemi huongeza urembo, kina, na nguvu ya hisia katika ushairi, na kumfanya msikilizaji au msomaji ahusike zaidi na ujumbe.

Ushairi huwasilishwa mbele ya hadhira.

Kiasili, ushairi mwingi ulikuwa na lengo la kuwasilishwa kwa hadhira, iwe kwa kukaririwa, kuimbwa, au kuchezwa. Hata ushairi ulioandikwa una nguvu yake inaposomeka kwa sauti au kuigizwa mbele ya watu.

 Mfano: Mashairi ya Kiswahili ya kale kama vile Utenzi wa Tambuka na Utenzi wa Fumo Liyongo yalikuwa yakisimuliwa na kuimbwa mbele ya jamii.

Uwasilishaji mbele ya hadhira huwezesha mshairi au muwasilishaji kuwasiliana moja kwa moja na wasikilizaji, kuona miitikio yao, na kuongeza nguvu ya ujumbe kupitia toni ya sauti, ishara, na mwingiliano.

Muasilishaji wa ushairi anaweza kuwa mtu mmoja.

Ingawa kuna aina za ushairi zinazohusisha uimbaji au uwasilishaji wa kikundi, mara nyingi ushairi huwasilishwa na mtu mmoja ambaye ni mshairi mwenyewe au mtunzi aliyejifunza kazi hiyo.

 Mfano: Katika mashindano ya ushairi (slam poetry), kwa kawaida mshairi mmoja husimama mbele ya hadhira na kuwasilisha kazi yake.

 Kwa hiyo, uwasilishaji wa mtu mmoja humpa nafasi ya kuonyesha uwezo wake binafsi wa kisanii, ufasaha wa lugha, na uwezo wa kuhuisha maneno na hisia za shairi.

 Ushairi huwa na muundo maalum.

Ushairi kwa kawaida huwa na muundo uliopangwa, ambao unaweza kujumuisha idadi maalum ya mistari (beti), urari wa mizani (idadi ya silabi katika kila mstari), na mpangilio wa vina (sauti zinazofanana mwishoni mwa mistari).

 Mfano:  kwa kuangalia ushairi wa "Nia yangu sigeuzi " mwandishi "Mohamed Seif Khatib ametumia muundo ufuatao:

          "Rabi utubarikie, la wawili pendo letu,

            Rehemu tuzidishie, zisafishe nyoyo zetu,

            Roho zetu zitulie, tusitamani vya watu."

Uchambuzi wa Muundo katika ubeti huu ni :

  Idadi Maalum ya Mistari:

  Mwandishi katika ubeti huu ametumia muundo kwa kizingatia idadi ya mistari , ambapo ametumia muundo wa Tathlitha amabao shairi huundwa kwa mistari mitatu.

 Urari wa Mizani:

   Urari wa mizani unahusu idadi ya silabi katika kila mshororo. Katika ubeti huu, tunaona kuwa idadi ya mizani inalingana kwa mishororo yote: ambapo:

     Mshororo wa kwanza:  Una mizani 16

         "Ra-bi-u-tu-ba-ri-ki-e =( 8) "la-wa-wi-li-pe-ndo-le-tu" (8) =16

     Mshororo wa pili: " una miazani 16

             "Re-he-mu-tu-zi-di-shi-e (8), zi-sa-fi-ke-nyo-yo-ze-tu (8)= 16

     Mshororo wa tatu:  una mizani 16

          "Ro-ho-ze-tu-zi-tu-li-e (8), tu-si-ta-ma-ni-vya-wa-tu (8) =16

  Mpangilio wa Vina:

Tunaangalia maneno yanayoishia katika kila mstari:

 Mstari wa kwanza unaishia na: -tu

  Mstari wa pili unaishia na: -tu

  Mstari wa tatu unaishia na: -tu

Mpangilio wa vina katika ubeti huu ni AAA.

 Mwisho wa maneno katika mshororo wa kwanza mpaka wa tatu, vina vya kati na vya mwisho vinalingana. Ambapo kina cha kati kwa mishororo yote ni [e] na kwa vina vya mwisho ni [tu].

Ubeti huu kutoka shairi la" Nia yangu sigeuzi" uliotungwa na Mohamed Seif Khatib unaonyesha sifa za kimuundo za ushairi kwa kuwa na idadi maalum ya mistari (mitatu), urari unaokaribiana wa mizani, na mpangilio maalum wa vina vya nje (AAA). Hii inathibitisha jinsi washairi wanavyotumia muundo kama sehemu muhimu ya sanaa yao ya lugha.

 Muundo huu si tu unaleta urembo wa kimuziki katika ushairi, bali pia unaweza kusaidia katika kuongoza mawazo na hisia, na kufanya shairi likumbukike kwa urahisi.

 

Kwa ujumla:  Ni dhahiri kuwa sifa bainifu za ushairi si tu kanuni za kifundi, bali ni vigezo muhimu vinavyotofautisha ushairi na aina nyingine za fasihi. Uelewa wa sifa hizi ni muhimu kwa wasomaji, wanafunzi, na watafiti wa fasihi ili kufahamu na kuthamini kikamilifu utajiri na uzuri wa ushairi wa Kiswahili.

Hata hivyo, ni muhimu kukiri kuwa uwanja wa ushairi unaendelea kukua na kubadilika, na hivyo kuleta changamoto mpya katika ufafanuzi wa sifa zake. Tafiti zaidi zinaweza kufanywa kuchunguza mabadiliko haya na jinsi yanavyoathiri uelewa wetu wa ushairi wa Kiswahili katika karne ya 21.

 

MAREJELEO

Finnegan, R. (2012). Oral Literature in Africa. : Open Book Publishers.

Hobsbaum, P. (1996). Metre, Rhythm and Verse Form. London: Routledge

  Kipury, S. N. (1983). Oral Literature of the Maasai. Nairobi: East African Educational Publishers.

Massamba, D. P. B. (2004). Kamusi Elekezi ya Fasihi. Dar es Salaam: Taasisi ya Taaluma za Kiswahili.

Mulokozi, M. M., & Sengo, T. S. Y. (1995). Historia ya Fasihi ya Kiswahili. Dar es Salaam: Chuo Kikuu cha Dar es Salaam.

 Senkoro, F. E. M. K. (2011). Fasihi Simulizi na Andishi. Dar es Salaam: Mkuki na Nyota Publishers.

Wamitila, K. W. (2002). Kamusi ya Fasihi: Istilahi na Nadharia. Nairobi: Focus Publishers.