THIETA KATIKA KISWAHILI ( MTILA MSWAHILI)

 Imeandaliwa na Mtila Mswahili.

UTANGULIZI

Kwa mujibu wa Kilonzo (2021) theita za kijadi ni mchakato wa kisanaa unaotumia uigizaji wa moja kwa moja, miondoko ya kimila, simulizi na nyimbo za jadi ili kuwasilisha ujumbe wa kijamii na kihistoria, kwa lengo la kuhamasisha mabadiliko ya kijamii na kudumisha utambulisho wa kitamaduni.

Pia Moshi (2020) anaeleza theita za kijadi kuwa ni jukwaa asilia la mawasiliano ya jamii ambalo linajumuisha masimulizi ya kifasihi simulizi, uimbaji, uchezaji wa ngoma na uigizaji wa kihistoria kama njia ya kufundisha maadili, kuonya na kuelimisha. Anaongeza kuwa theita za kijadi zina mchango mkubwa katika kulinda urithi wa jamii na kukuza fikra mbadala.

Vilevile  Mgeni (2022) anasema kuwa theita za kijadi ni sanaa hai ya kijamii inayotokana na mila na desturi za jamii husika, ikilenga kuonyesha hali halisi ya maisha, migogoro, na suluhisho lake kupitia michezo ya kuigiza ya kijadi. Anasisitiza kuwa theita hizi huchangia katika mchakato wa elimu isiyo rasmi kwa jamii.

Kwa ujumla, thieta za kijadi ni michezo ya kuigiza iliyoasisiwa na jamii za Kiafrika kwa lengo la kufundisha, kuburudisha, kusherehekea, na kukosoa mienendo ya wanajamii kwa kutumia lugha na mbinu za asili. Ilijumuisha vipengele vya uimbaji, maigizo ya moja kwa moja, usimulizi wa hadithi, mavazi ya kitamaduni, na kushirikisha jamii kwa njia ya uhalisia wa maisha yao ya kila siku.

Kabla ya kuja kwa ukoloni barani Afrika, jamii nyingi zilikuwa na mifumo ya kifalsafa na kitamaduni iliyosaidia kuendeleza ustawi wa kijamii, kiuchumi, na kiimani. Miongoni mwa mfumo huo ni thieta za kijadi ambazo ni aina ya majukwaa ya maonyesho ya sanaa kama vile uigizaji, ngoma, mashairi, nyimbo, na visa vya simulizi vilivyotumika kuelimisha, kuonya, kuadhibu kijamii, au hata kutoa burudani. Thieta hizi zilikuwa na mchango mkubwa katika kuendeleza maadili, kuhimiza mshikamano wa kijamii, na kurithisha maarifa ya jadi kutoka kizazi kimoja hadi kingine.

Zifuatazo ni aina mbalimbali za thieta hizo pamoja na mifano halisi kutoka jamii tofauti ili kueleza namna zilivyotumika kuelimisha, kuburudisha na kuendeleza maadili katika jamii.

Maigizo kupitia ngoma na nyimbo za jadi: Katika jamii nyingi za Kiafrika, ngoma na nyimbo hazikuwa tu burudani, bali zilikuwa nyenzo kuu za mawasiliano ya kijamii na mafunzo ya maadili. Ngoma ya Gule Wamkulu kutoka kwa watu wa Chewa (Malawi na kusini mwa Tanzania) ni mfano halisi wa igizo lenye maana ya kifalsafa, ambalo lilitumika kuelezea masuala ya maisha na kifo, maadili, na mienendo ya kijamii. Washiriki wa igizo hilo walivaa mavazi ya kutisha ili kuwasilisha ujumbe mzito kuhusu madhara ya kuvunja maadili ya jamii. Vijana walifundishwa umuhimu wa kutii mila, kuheshimu wakubwa, na kujiepusha na tabia kama wizi au ulevi kupitia maonesho hayo. Kwa njia hii, thieta za kijadi zilifanya kazi kama shule ya maadili na falsafa ya maisha.

Hadithi zinazoigizwa (ngano): Ngano zilikuwa sehemu muhimu ya mafunzo na burudani hasa kwa watoto na vijana katika jamii ya Waswahili na nyinginezo. Msimulizi wa ngano angezitumia sauti tofauti na harakati za mwili kuleta uhalisia wa wahusika kama sungura, fisi, simba au mamba. Kwa mfano, katika ngano ya “Sungura na Fisi,” sungura huonekana kuwa mwerevu huku fisi akionekana kuwa mzembe au mwenye tamaa – tabia ambazo zinapaswa kuepukwa. Wakati mwingine watoto walipewa nafasi ya kuigiza sehemu fulani za hadithi hizi ili kuzielewa vizuri na pia kuimarisha uwezo wao wa kujieleza. Uigizaji huu ulileta hisia, ubunifu na mafundisho ya kina ambayo yaliwajenga watoto kiakili na kimaadili.

Maigizo wakati wa matambiko na ibada: Maigizo ya kiroho yalikuwa sehemu muhimu ya matambiko ya kijadi ambayo yalihusisha jamii nzima. Ibada kama hizo zilifanyika kwa heshima ya mizimu, kutakasa ardhi, au kuombea mavuno mema. Katika jamii ya Wachaga, ibada ya “Kugaya” ilihusisha maigizo ambapo kijana huvaa mavazi ya kitamaduni na kuigiza mafanikio ya mtu mzima kwa msaada wa wazee wa ukoo. Kwa mfano, angeweza kuigiza kama baba anayehudumia familia au kama mchumi wa kijiji. Jamii yote ilishiriki kwa kuimba, kucheza, na kutoa ushauri. Uigizaji huu ulikuwa njia ya kumthibitisha kijana kuwa amekomaa kiakili na kiroho na sasa anastahili kuchukua majukumu ya watu wazima.

Maigizo ya ndoa na maisha ya familia: Katika jamii kama ya Wamakonde, maigizo kuhusu maisha ya ndoa na familia yalifanyika kama sehemu ya maandalizi ya wasichana kwa maisha ya baadaye ya ndoa. Walimu wa jadi waliwaelekeza wasichana kupitia igizo la kuigiza maisha ya familia – mke, mme, wakwe na watoto – ili kuelewa vyema majukumu yao. Waliigiza hali mbalimbali kama kushughulika na migogoro ya kifamilia, kulea watoto, au kuandaa chakula kwa upendo. Maigizo haya yalifundisha thamani ya heshima, uaminifu, upendo na uvumilivu. Kwa kuwa igizo lilihusisha uzoefu wa moja kwa moja, mafundisho yake yalikuwa na uzito na kumbukumbu ya kudumu katika maisha ya vijana.

Thieta za kisoko (mikusanyiko ya watu sokoni): Katika maeneo ya Wagogo na Wahehe, soko halikuwa tu mahali pa biashara bali pia lilikuwa uwanja wa maigizo ya hadhara. Wasanii wa kienyeji waliigiza visa vya jamii – kama majirani waliogombana kuhusu mipaka ya mashamba, au familia zilizokumbwa na migogoro ya urithi – kwa njia ya vichekesho na kejeli. Mkusanyiko huu wa watu ulisaidia kupitisha ujumbe wa kijamii, kupunguza migogoro kupitia vicheko, na kufundisha maadili bila kutumia maneno ya moja kwa moja. Watazamaji walicheka, kushangilia, na wakati mwingine kutafakari kwa kina juu ya ujumbe ulioigizwa. Thieta hizi zilikuwa na nafasi kubwa katika kujenga mshikamano wa jamii na kuboresha mawasiliano ya kijamii.

Maigizo ya mashindano na miviga ya kijadi: Katika jamii ya Wasukuma na nyingine nyingi, mashindano ya kisanii yalifanyika mara kwa mara kama sehemu ya sherehe za kijadi. Washiriki walishindana kwa kuigiza hadithi za kihistoria, nyimbo za asili, au masimulizi ya maisha ya jamii yao. Kwa mfano, igizo linaweza kuelezea ushindi wa kijiji dhidi ya uvamizi au kuelezea mafunzo ya ujasiri wa mababu. Washindi walipewa zawadi kama ng’ombe, mavazi, au hata nafasi ya kuwa viongozi wa vijana. Maigizo haya yaliwahamasisha watu kuwa wabunifu, kuwa na fahari na lugha yao, na kuenzi historia ya jamii yao. Pia yalisaidia kuibua vipaji vya wasanii chipukizi na kukuza sanaa za jukwaani kijadi.

Kwa kuhitimisha, thieta za kijadi kabla ya ukoloni zilikuwa nguzo ya maisha ya kijamii, elimu, mawasiliano, na burudani. Ziliwasaidia watu kuelewa dunia yao, kushiriki katika maisha ya jamii, na kupata mafundisho ya maadili na falsafa ya maisha. Haya maigizo hayakuhitaji jukwaa la kisasa wala vifaa vya gharama kubwa, bali yalitegemea hekima ya mababu, ubunifu wa jamii, na ushiriki wa kila mtu. Leo hii, thieta hizi zinaweza kufufuliwa na kutumika kama chombo cha kufundishia, kuelimisha, na kuendeleza utamaduni wa Kiafrika kwa kizazi kijacho.

 

MAREJEO

Kilonzo, N. (2021). Sanaa na utamaduni katika maendeleo ya Afrika Mashariki. Dodoma:

Taasisi ya Utafiti wa Sanaa za Kiafrika (TUSAKI).

Mgeni, S. M. (2022). Maana na mchango wa theita za kijadi katika jamii ya Kitanzania.

Jarida la Fasihi na Lugha, 6(1), 45–58.

Moshi, L. (2020). Sanaa za maonyesho na maendeleo ya jamii. Mwanza: Taasisi ya Sanaa

na Elimu ya Jamii.